به قلم : هادی خادم الفقرا
انتخاب بهترین رمان طنز ایرانی کار بسیار سختی است، وقتی شما با مخاطب ایرانی روبرو هستید. مخاطبی که طنز را به‌خوبی درک می‌کند، شوخی را می‌فهمد و مهم‌تر از همه به‌سادگی نمی‌خندد.
مخاطب ایرانی رند است و رندانه سخن می‌گوید؛ از همین رو نمی‌توان با مطلب پیش‌پاافتاده او را خنداند.مخاطب ایرانی شاید حافظه تاریخی خوبی ندارد؛ اما ذهن تحلیل‌گر دارد و می‌تواند هر موقعیتی را با چاشنی طنز، کمیک کند، اما همین مخاطب بسیار سخت‌گیر است و هر کتابی را طنز نمی‌داند. مخاطب ایرانی در طول قرن‌ها با آثار طنز روبرو بوده است. «عبید زاکانی» که با طنز صریح و بی‌پرده‌اش زبانزد خاص و عام است، یا «سعدی» که هزلیات می‌سروده و در کتاب «گلستان» حکایت‌های طنز‌گونه بی‌شماری دارد.
مشروطیت و آغاز روزنامه‌نگاری سبب شد تا ستون‌ها و نوشته‌های طنز جای خود را در بین مردم پیدا کند. «علی‌اکبر دهخدا، سید اشرف ملقب به نسیم شمال، ایرج‌میرزا، بهار، عارف و...» ازجمله شاعران و نویسندگان طنزپرداز ایرانی در آن زمان هستند که مردم را با طنز ادبی آشتی دادند؛ تا امروز مقالات زیادی درباره بزرگان طنز نوشته شده است؛ اما کمتر مقاله‌ای به موضوع بهترین رمان طنز ایرانی و داستان کوتاه طنز پرداخته است. در این مقاله به موضوع رمان و داستان طنز ایرانی خواهیم پرداخت و بهترین رمان طنز ایرانی را بررسی خواهیم کرد.
بهترین رمان‌های طنز ایرانی از نظر خوانندگان:
همان‌طور که توضیح داده شد معرفی رمان طنز کار سختی است، اما رمان‌هایی که معرفی می‌شود در نگاه منتقدان ادبی به‌نوعی طنز ادبی است و دست‌مایه‌های طنز را نیز دارد. برای خرید رمان‌ها و مجموعه داستان‌های طنز معرفی شده می‌توانید با مراجعه به سایت ساربوک، فروشگاه اینترنتی کتاب، خرید کتاب با تخفیف و ارسال رایگان را تجربه کنید. در سطور زیر سعی می‌شود بهترین کتاب‌های طنز ایرانی را معرفی نماییم.
1- «ماشالله خان در دربار هارون‌الرشید»/ «دایی جان ناپلئون» بهترین رمان‌های طنز تاریخی و سیاسی ایرانی:
این رمان یکی از قدیمی‌ترین رمان‌های طنز ایرانی است که در سال اخیر مورد بازخوانی و نشر مجدد قرار گرفته است. قبل از آن‌که به معرفی این کتاب بپردازیم، لازم است نگاهی کوتاه به زندگی‌نامه «ایرج پزشکزاد» یکی از بزرگ‌ترین طنزپردازان ایرانی در صدسال اخیر بیندازیم.
الف- ایرج پزشکزاد کیست:
طنزپرداز معاصر ایرانی، «ایرج پزشکزاد» در سال 1306 در خانواده‌ای ادیب به دنیا آمد، پدر او اگرچه پزشک بود؛ اما عاشق ادبیات و مادرش نیز یک شاهزاده قجری بود. در حقیقت پزشکزاد نوه دختری «مویدالممالک فکری ارشاد» نویسنده و نمایشنامه‌نویس عصر مشروطه است و شاید خون نویسندگی در وجود پزشکزاد ارثی است که شاهد چنین آثاری از او هستیم.
زندگی در چنین محیط فرهنگی موجب می‌شود او از دوران کودکی با ادبیات کلاسیک آشنا شود و طنز نهفته در کلام سعدی او را به سمت ادبیات طنز سوق دهد. پزشکزاد بعد از اتمام تحصیلات در فرانسه به ایران می‌آید و به‌عنوان ستون‌نویس طنز در مجله‌ای همچون «فردوسی» آغاز می‌کند. او اولین اثر خود را در سال 1333 با عنوان «حاج مم جعفر در پاریس» منتشر می‌کند و سال‌ها بعد آثار مهمی چون «ماشالله خان و دایی‌جان ناپلئون» را به رشته تحریر در می‌آورد. اکثر کتاب‌های پزشکزاد در سالیان گذشته توقیف و ممنوع بوده است و در کتاب‌فروشی‌ها به‌عنوان بهترین رمان طنز ممنوعه فروخته می‌شده است؛ اما امروز هر دو کتاب وی بعد از سال‌ها توقیف توسط «نشر فرهنگ معاصر» چاپ می‌شود.
ب- ماشالله‌خان در دربار هارون‌الرشید:
این کتاب به دلیل نگاه نقادانه به اوضاع جامعه در زمان انتشار به‌عنوان یکی از ده رمان طنز ایرانی در لیست ما قرار می‌گیرد.
ماشالله‌خان یک نگهبان بانک است که آرزو دارد به گذشته سفر کند تا این‌که روزی از روزها آرزوی او توسط مرتاض هندی برآورده می‌شود و ماشالله‌خان به زمان هارون‌الرشید سفر می‌کند.
پزشکزاد در مقدمه‌ای که بر چاپ دوم در سال 1337 بر کتاب نوشته است، هدف خود را از تألیف چنین کتابی این‌گونه بیان می‌کند.
«آدم امروز آرزو می‌کند با علم و توانایی‌های خود و کمبودهای قدیم می‌توانست به میان آدم‌های قرون گذشته برگردد و برتری‌های خود را به رخ آنها بکشد و تفریح کند»
کتاب «ماشالله‌خان در دربار هارون‌الرشید»پزشکزاد یک اثر فرح‌بخش و بسیار جذاب است. پزشکزاد با استفاده از بیان عربی شکسته توسط یک ایرانی و حضور او در دربار هارون‌الرشید موقعیت‌های طنز خاصی را به وجود آورده است که با گذشت سال‌ها همچنان خنده را بر لبان خواننده ایرانی می‌نشاند. دیالوگ‌های ماشالله‌خان با کنیزها و درباریان بسیار خنده‌دار است و توصیه می‌شود حتماً این کتاب را بخوانید.
به گفته بعضی از منتقدین سریال قهوه تلخ با استعاره از این کتاب نگاشته شده است.
ج- «دایی‌جان ناپلئون» بهترین رمان طنز ایرانی:
اگر ادبیات ایران را به رشته‌کوه تشبیه کنیم، یکی از کوه‌های این رشته‌کوه، کوه طنز خواهد بود و بی‌شک در قله رمان طنز، پرچم «دایی جان ناپلئون» در نوک قله نصب شده است. با جرئت می‌توان گفت همه کتاب‌های رمان طنز ایرانی با فاصله دورتر از دایی جان ناپلئون روی این قله قرار گرفته است.
«دایی‌جان ناپلئون» ورای آن‌که داستان شخصیت‌ها است، داستان خانه‌ای به نام ایران است که مردمان خاص خود را دارد. بزرگ این خانه پیرمردی خودشیفته است که «پارانوئید انگلیس‌هراسی» دارد. دایی‌جان آن‌چنان گرفتار هراس از انگلیسی‌ها شده است که مدام فکر می‌کند، آنها دنبال توطئه علیه او هستند، دلیل این توهم، رشادت‌های تخیلی دایی‌جان در جنگ با انگلیسی‌ها است، جنگی که وجود خارجی نداشته است. دایی‌جان مدام از فداکاری‌های خود تعریف می‌کند و افرادی که با او موافقت دارند را در مهمانی‌های خود دعوت می‌کند، یکی از شخصیت‌هایی که در کنار دایی جان حضور دارد و بار طنز داستان را تا حدودی به دوش می‌کشد، مش قاسم شخصیت ساده و زودباور ملازم دایی‌جان است.
«دایی جان ناپلئون» یکی از بهترین رمان‌های طنز سیاسی نیز هست که تاکنون در ایران نوشته شده است. پزشکزاد با جامعه‌شناسی دقیق ایران در دهه 50 و خلق شخصیت‌های مختلف که هرکدام نماینده طبقه‌ای از جامعه آن زمان هستند، تلاش می‌کند نیش طنز را به بدنه جامعه ایرانی وارد کند تا شاید مردم را وادار به تفکر کند.
2- «حاجی‌بابای اصفهانی» بهترین رمان طنز اجتماعی:
اگرچه «حاجی‌بابای اصفهانی» رمانی ایرانی نیست و نوشته «جیمز موریه» نویسنده انگلیسی است؛ اما ترجمه «حاجی حبیب اصفهانی» به‌گونه‌ای است که کتاب انگار از ابتدا تألیف شده است.
حاجی حبیب در حقیقت کتاب را ترجمه نکرده است بلکه به‌نوعی آن را بازنویسی به زبان فارسی کرده است که این نوع ترجمه نیز به‌گونه‌ای بر طنز ماجرا افزوده است.
جیمز موریه دیپلمات انگلیسی است که در دربار قاجار حضور داشته و با مردم ایران به‌خوبی آشنا است. در کتاب خود به نقد اخلاق و آداب ایرانی پرداخته است.
کتاب سرگذشت جوانی اصفهانی است که طی ماجراهایی به دربار قاجار در می‌آید. موریه یا حاجی حبیب با شناخت خوب مردم ایران با هجوی خاص نقد آداب‌ورسوم ایرانی را می‌نویسد، جالب این‌که همچنان بعضی از مطالب بعد از دویست سال در مورد امروز ما نیز صدق می‌کند. نگاه نویسنده به مشکلات روز نگاه طنزآمیزی است و مخاطب از این‌همه رفتار سخیف گاه به مرز خنده می‌رسد.
میرزا حبیب مترجم این کتاب، نویسنده و صاحب‌نظری ادبی است که برای نخستین بار دستور زبان جدید برای زبان فارسی تدوین می‌کند. میرزا حبیب به غیر از این، در زمان تبعید خودخواسته و البته اجباری به استانبول، نمایشنامه «مردم گریز» مولیر و رمان «ژیل بلاس» اثر رنه لوساژ را به فارسی بر می گرداند. ترجمه/تالیف کتاب حاجی بابای اصفهانی، به گواه بسیاری از منتقدان ادبی، یادآور نثر سعدی در گلستان است و نشان می‌دهد که میرزا حبیب بسیار از نثر درخشان فارسی تاثیر پذیرفته بود.
3- «عطر سنبل عطر کاج»/«خندیدن بدون لهجه» طنز خانوادگی:
«فیروزه جزایری دوما» نویسنده ایرانی‌الاصل ساکن آمریکا است که دو کتاب از او تابه‌حال در ایران منتشر شده است و تم اصلی هر دو کتاب طنز است. جزایری دوما که به همراه خانواده‌اش از هفت‌سالگی در آمریکا به سر برده است، هر دو کتاب خود را با نگاه به تفاوت فرهنگی ایرانیان و مهاجرین در آمریکا نوشته است.
کتاب «عطر سنبل عطر کاج» انگار که بیوگرافی فیروزه جزایری است، به تفاوت‌های فرهنگی و مشکلاتی که زندگی در یک کشور دیگر به وجود می‌آید، اشاره می‌کند.
نویسنده در تمام داستان با خلق موقعیت‌های طنز، زندگی خود را روایت می‌کند. اتفاق‌ها و ماجراهایی که برای پدرش، شخصیت کاظم، رخ می‌دهد یا ماجراهای خواستگاری و ازدواج خودش که تحت تأثیر دو فرهنگ ایرانی و فرانسوی است، باعث خنداندن مخاطب می‌شود.
برای خرید اینترنتی کتاب «عطر سنبل عطر کاج» به سایت ساربوک مراجعه بفرمایید.
کتاب دیگر فیروزه جزایری دوما «خندیدن بدون لهجه» است، کتابی که اگرچه به‌خوبی و طنازی کتاب قبلی نیست و شخصیت کمیک کاظم (پدر خانواده) کمتر دیده می‌شود یا موقعیت‌های طنز کمتری را شاهد آن هستیم؛ اما بااین‌وجود روایت‌های زندگی که در ایران (دوران کودکی) و آمریکا (دروان بزرگسالی) گفته می‌شود خواندنی و طنز هستند. نویسنده در کتاب با نگاه به تفاوت‌های فرهنگی مانند کتاب قبلی خود، خواننده را جذب این تفاوت‌ها و نحوه زیستن در دو موقعیت جغرافیایی متفاوت می‌کند.
4- «چرتوپیا» رمان طنز فلسفی:
«آیدین سیارسریع» برای بسیاری از مخاطبین روزنامه‌ها نامی آشنا و شناخته شده است. او که یکی از طنزپردازان قهار معاصر کشور در کنار افرادی چون پوریا عالمی، شهرام شکیبا و ابراهیم نبوی است تا امروز کتاب‌های «ژاژنامه، جلد سفید و چرتوپیا» را نوشته است که مهم‌ترین کتاب او «چرتوپیا» است.
کتاب چرتوپیا با زیر عنوان «تاریخ زوال یک اتوپیا» داستان ایجاد یک آرمان‌شهر است که افلاطون آرزوی آن را داشت؛ همان آرمان‌شهری که روی سردرش نوشته شده بود «هرکس هندسه نمی‌داند وارد نشود»
یونان در سال 2009 دچار بحران اقتصادی می‌شود و مردم به شدت دچار گرفتاری و تورم می‌شوند. در این میان گروهی از فلاسفه یونانی به دولت پیشنهاد می‌دهند حال که همه چیز خراب شده است، دولت به‌جای بازسازی، یک مدینه فاضله ایجاد کند، درخواستی که از جانب دولت بی‌جواب می‌ماند.
فلاسفه که از پاسخ دولت ناامید می‌شوند تصمیم می‌گیرند خود، این آرمان‌شهر را تأسیس کنند؛ آرمان‌شهری که ماجراهای آن توسط سباستوس میکلانکوس مشاور گزدانفلون شاه فلاسفه روایت می‌شود. روایت طنز آیدین سیارسریع از اتفاقات این اتوپیا بسیار بامزه و خنده‌دار است. شوخی‌های او با فلاسفه و نظریات آنها بسیار جالب و بدیع است. این کتاب که توسط «نشر چشمه» چاپ شده است، به همراه کتاب‌هایی که در مقاله به آن اشاره شده است در صورت خرید آنلاین، ارسال کاملاً رایگان کتاب به سراسر کشور را به دنبال خواهد داشت.
5- «مجموعه آبنبات » بهترین رمان طنز دنباله‌دار:
یکی از نمونه‌های طنز در جهان، طنزهای دنباله‌دار است که بیشتر به‌صورت فیلم و سریال دیده می‌شود که به طنز چندقسمتی معروف است؛ اما در جهان کتاب نیز چنین اتفاقی رخ می‌دهد و نویسندگان، یک مجموعه کتاب طنز می‌نویسند، این‌چنین طنزی بیشتر برای کودکان و نوجوانان رخ می‌دهد. نمونه بارز آن مجموعه کتاب‌های رمان «آبنبات هل‌دار»، «آبنبات دارچینی» و «آبنبات پسته‌ای» است.
این مجموعه کتاب که توسط نشر «سوره مهر» منتشر شده به قلم «مهدی صدقی» نوشته شده است و شاید با جرأت بتوان گفت که «بهترین رمان طنز ایرانی نشر سوره مهر» همین کتاب «آبنبات هل دار» است. صدقی در کتاب‌های خود ماجراهای یک خانواده را برای مخاطب خود روایت می‌کند.
کتاب «آبنبات هل‌دار» اولین کتاب از مجموعه آب‌نباتی است که دهه شصت و خاطرات پشت جبهه را روایت می‌کند، در واقع کتاب همین یک جلد بود؛ اما استقبال خوب مخاطبان سبب شد تا ناشر و نویسنده به سراغ دیگر جلدها نیز بروند و زندگی قهرمان داستان که محسن نام دارد را در دهه هفتاد بازگو کنند.
روایت ساده و جذاب داستان و ماجراهای قابل‌لمس که با چاشنی طنز همراه شده است، سبب شده تا مخاطب لحظات شاد و مفرحی با خواندن این کتاب پیدا کند.
6- «انجمن نکبت زده‌ها» بهترین رمان طنز سیاه ایرانی:
رمان طنز سیاه که در تئاتر و سینما به کمدی سیاه معروف است، گونه‌ای از طنز است که به مقوله‌های جدی و زشت جامعه می‌پردازد، مقوله‌هایی که فکرکردن به آن ذهن مخاطب را درگیر و به چالش می‌کشد. «سلمان امین» بی‌شک یکی از چیره‌دست‌ترین نویسنده‌های ایرانی است که توانسته است در آثار خود، طنز سیاه را به‌خوبی در متن‌های داستانی خود پیاده کند.
«انجمن نکبت‌زده‌ها» یکی از بهترین آثار «سلمان امین» در ژانر طنز سیاه است. داستان درباره سربازی است که به دلیل خاصی از پادگان فرار می‌کند و در حین فرار مرتکب جرمی نیز می‌شود؛ او که برای در امان ماندن از دست پلیس به دنبال پناهگاهی می‌گردد، در یک پمپ‌بنزین متروکه با چند کارتن‌خواب ناچار به زندگی می‌شود.
لحن سلمان امین در رمان طنز انجمن نکبت‌زده طنز و زبان کوچه‌بازاری است. شخصیت‌های او رند گونه و با کنایه با یکدیگر صحبت می‌کنند، به شکلی که مخاطب با خواندن داستان به شدت با زندگی قهرمان‌های داستان همذات‌پنداری می‌کند.
سلمان امین تراژیک‌ترین موقعیت‌ها را برای طنازی انتخاب می‌کند، گویا او می‌خواهد زهر روزگار را با شیرینی به خواننده بخوراند.
7- «قصه‌های مجید»، بهترین رمان طنز هیجانی:
رمان طنز هیجانی به آثاری گفته می‌شود که لحظات تعلیق در داستان با چاشنی طنز همراه می‌شود که از نمونه‌های بارز این‌گونه آثار می‌توان به «قصه‌های مجید» اشاره کرد. قصه‌های مجید اثر «هوشنگ مرادی کرمانی» است که کودکی خود را به‌نوعی برای مخاطب تعریف کرده است. مرادی کرمانی که مانند مجید بدون پدر و مادر در روستا در فقر و فرودستی زندگی کرده است، ماجراها و وقایع قصه‌های مجید را نیز بر همان اساس نوشته است.
مجید که در فقر و تنگنا زندگی می‌کند و هر روز خواهش و نیازی متفاوت‌تر از دیروز دارد، برای رفع احتیاج خود دست به کارهای خلاقانه‌ای می‌زند که در نهایت برای او مشکل درست می‌کند و با پادرمیانی بی‌بی (مادربزرگ) مشکلات او حل می‌شود و گاه نیازهای خود را برطرف می‌کند.
8- «جمالزاده» پدر داستان کوتاه طنز ایرانی:
جمالزاده پدر داستان کوتاه ایرانی است. او که حکومت قاجار و تغییرات شگرف ایران را به‌وضوح لمس کرده است، در کتاب‌های خود به اوضاع ایران انتقاد می‌کند. آداب و رفتار، مذهب و خرافات، گویش و زبان ایرانیان از جمله مواردی است که جمالزاده در کتاب‌های خود به آن پرداخته است. اگرچه «جمالزاده» رمان طنز ننوشته است و گنجاندن نام او در لیست بهترین رمان طنز ایرانی شاید درست نباشد؛ اما داستان کوتاه‌های او همگی چاشنی طنز همراه هستند و نمی‌توان در زمانی که صحبت از طنز ادبی است از آثار جمالزاده نامی به میان نیاورد. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به این کتابها اشاره کرد:
• «فارسی شکر است»: کتابی که لبخند را بر لب شما می‌نشاند. نگاه انتقادآمیز جمالزاده به نحوه صحبت‌کردن ایرانیان در زمان قاجار و پهلوی و تمسخر صحبت‌کردن مردم با ملغمه انگلیسی، فارسی موجب می‌شود خواننده به موقعیت ایجاد شده در آن زمان بخندد.
• «سروته یک کرباس»: خاطرات دوران کودکی جمالزاده در اصفهان است. این کتاب که به اصفهان نامه نیز مشهور است به دلیل ویژگی لحن جمالزاده که با شوخی و مطایبه خاطرات خود را تعریف می‌کند یکی از فرح‌بخش‌ترین کتاب‌های ایرانی است که درباره اشخاص نوشته شده است.
9- «عزاداران بیل» سیاه‌ترین طنز :
زندگی و آثار «غلامحسین ساعدی» خود طنز تلخ روزگار است. او که در رشته پزشکی تحصیل می‌کرد عاشق نوشتن می‌شود و از پزشکی به نویسندگی کوچ می‌کند. نوشته‌های او نشانی از طنز ندارد؛ اما حضور افراد کاریکاتوری و انجام امور خلاف عقل باعث می‌شود خواننده با طنز تلخ روزگار مواجه شود. نمونه بارز چنین ادعایی مش حسن در داستان عزاداران بیل که از فرط عشق به گاوش خودش گاو می‌شود.
«عزاداران بیل» یک داستان به‌هم‌پیوسته هشت قسمتی است که درباره ناکجاآبادی به نام بیل است. مردم این روستا که در فقر فرهنگی زندگی می‌کنند، همواره برای رفع مشکلات خود احمقانه‌ترین راه را در نظر می‌گیرند. مثلاً زمانی که یکی از مردم آبادی به مرض جوع (پرخوری) دچار می‌شود، اهل آبادی او را از روستا بیرون می‌کنند و با التماس می‌خواهند او به روستا نیاید یا زمانی که مش حسن به دلیل علاقه به گاوش که مرده است، خودش تبدیل به گاو می‌شود و اهل آبادی برای درمان او دست به دعا و درمان‌های سنتی می‌زنند.
اگرچه فضای بیل فضای تیره و تاری است که پر از مرگ و جسدهای آماسیده است؛ اما ساعدی با مهارت تمام از بلاهت مردمان در حل مشکلات استفاده می‌کند و این تیرگی را در ورای داستان مخفی می‌کند.
عزاداران بیل اگرچه رئالیسم جادویی نیست؛ اما طنز رئالیسم جادویی را به ارث برده است، بی‌دلیل نیست که شاملو می‌گوید ساعدی پیش‌کسوت«مارکز» است.
10- «ملکوت» بهترین رمان طنز ایرانی سورئال:
اگرچه هدایت در بوف کور نتوانست از رگه‌های طنز به‌خوبی بهره ببرد؛ اما بهرام صادقی در «ملکوت» کار را تمام می‌کند و طنز سیاه را وارد داستان خود می‌کند؛ این طنز تلخ که نشان از هوش بالای صادقی دارد در ملکوت بی‌شمار دیده می‌شود. حلول یک جن در روح آقای مودت خود یک شروع طنز می‌تواند باشد؛ اما صادقی با واقعی‌ترین شکل جملات، مخاطب را وارد دنیای تیره‌وتار آقای مودت می‌کند؛ اما آقای مودت همین زمان می‌تواند به شکل عجیب با طنزی تلخ و سیاه به دنیا نگاه کند.
کلام پایانی
باید اذعان کرد که آثار مهمی در لیست بهترین رمان طنز ایرانی از قلم افتادند؛ آثار افرادی چون «علی اکبر دهخدا»، «ابوالفضل زرویی نصرآباد»، «عمران صلاحی»، «سید ابراهیم نبوی» و حتی «امیرعلی نبویان» که باید آثار آنها در لیست قرار می‌گرفت؛ اما نوشتن همه آثار از حوصله مخاطب خارج بود و آن‌چه مسلم است هیچ‌گاه نمی‌توان تمام و کمال به همه آثار پرداخت، لذا از شما خواننده گرامی درخواست می‌شود در صورتی که گمان می‌کنید کتاب خاص دیگری باید به لیست اضافه شود برای ما و خوانندگان دیگر به اشتراک بگذارید تا بقیه دوستان نیز از خواندن آن کتابها لذت ببرند.