به قلم: علیرضا سبزئی
- «سعدی» که بود و از کجا آمد؟
«سعدی» با نام مشرف‌الدین، مصلح بن عبدالله «سعدی» شیرازی – به روایت علامه دهخدا- شاعر و ادیب ایرانی قرن هفتم هجری است. درباره تولد سعدی تنها نکته‌ای که به قطع می‌توان گفت این است که سعدی زاده شیرازاست، همان‌گونه که دکتر مهدی حمیدی شیرازی می گوید:
"سعدی اولین شاعر و نویسنده بزرگی است که در سرزمین فارس پا به عرصه حضور گذاشته است".
درباره سال تولد، طول عمر و سال وفات سعدی گمانه‌های مختلفی زده شده است. بعضی از این گمانه‌ها با توجه به حکایت‌هایی است که خود سعدی در «بوستان» و«گلستان» نقل کرده، که البته صحت و سقم این روایات چندان مشخص نیست. به عنوان مثال ضیاء موحد کلاً این گونه استدلال در مورد تاریخ تولد «سعدی» را رد می‌کند و معتقد است که «شاعران کلاسیک ایران اهل «حدیث نفس» نبوده‌اند» و البته آن‌چه میان ادیبان و متالهان جهان غرب به عنوان سنت اعتراف‌نویسی قرن‌هاست در جریان است، درادبیات ما جایی ندارد و شاعران و ادیبان ما کمتر از رازهای زندگی شخصی‌شان پرده برمی‌دارند.
از نظر موحد،« ادیبان و شاعران ایران زندگیشان در‌هاله‌ای از ابهام مانده و در پس قر‌ن‌ها شخصیت آن‌ها به شکل اسطوره و افسانه درآمده و در آخرشخصیتی قدیس و اسطوره‌ای و ورای نقد از آن‌ها بر جا مانده است.» درعین‌حال می‌توان از سعدی به عنوان کسی نام برد که تاحد زیادی در آثارش از خود و زندگی شخصی‌اش بی‌پرده سخن گفته است، بر خلاف «حافظ» که در آثارش هیچ نشانه‌ای از زندگی شخصی‌اش نمایان نیست.
بهرحال از برآیند نظریات مختلف می‌توان دریافت که تاریخ تولد تقریبی شیخ اجل بین سال‌های 600 تا 615 هجری قمری است.
پدر سعدی در دستگاه دیوانی اتابک سعد بن زنگی، فرمانروای آن زمان فارس مشغول به کار بود. حکمران شیراز مقارن با تولد این شاعر، ، سومین پادشاه حکومت اتابکان بود. همان‌طور که قدرت سلجوقیان روز به روز در حکمرانی کشور ضعیف‌تر می‌شد، سلسله‌های محلی به وجود می‌آمدند و حکمرانی می‌کردند. اتابکان علاوه بر شیراز، در دمشق، موصل، حلب، بین‌النهرین و آذربایجان نیز قدرتی داشتند.
شیخ شیراز در دوران شاعری خود افراد معدودی را مدح کرده که بیشتر اتابکان سلغری و وزراء فارس و چند تن از رجال معروف زمانش می‌باشد و بزرگترین ممدوح «سعدی» از میان سلغریان، اتابک مظفرالدین ابوبکربن‌سعد‌بن‌زنگی است که «سعدی» در روزگار این پادشاه به شیراز بازگشته بود.
ممدوح دیگر «سعدی»، سعد‌بن‌ابوبکر می‌باشد که «سعدی» «گلستان» را در سال 656 ه. ق به او تقدیم می‌کند و دو مرثیه نیز در مرگ این شخص سروده است. «سعدی» از میان ممدوحان ، «سعدی» شمس‌الدین‌محمد و برادرش علاءالدین عطا ملک جوینی را بیش از همه مورد ستایش قرار داده است.
در مورد مدایح سعدی آن‌چه باید مورد توجه قرار گیرد این است که مدایح او هیچ شباهتی به ستایش‌های دیگر شاعران ندارد، چون نه تملق می‌گوید و نه مبالغه می‌کند و نه شعر را در خدمت قدرت در می‌آورد. بلکه تمام گفتارش موعظه و اندرز است و متملقان را سرزنش می‌کند و ممدوحان خود را به دادرسی و مهربانی و دلجویی از فقرا و ضعفا و ترس از خدا و تهیه توشه آخرت و بدست آوردن نام نیک تشویق و ترغیب می‌کند.
از جمله مدایح مهم سعدی، قصیده‌ایست که در مدح «امیر انکیانو» سروده است. سعدی در این قصیده چیزی جز پند و اندرز در حق این امیر مغولی نگفته است. درس مهم سعدی به حاکمان این است که تکیه حاکم باید بر رعیت باشد و پادشاه برای پاسداری و نگهداری رعیت است نه رعیت برای اطاعت از پادشاه. البته نباید از نظر دورداشت که سنت مدح در شعر فارسی، تاریخی شاید به اندازه تاریخ شعر فارسی داشته باشد و نمی‌توان با معیارهای اخلاقی قرن 21 سراغ شعر سده هفتم رفت .
- آثار سعدی:
(کلیات سعدی به خط «محمدبن عبداللطیف عقاقیری» (از شاگردان با واسطه سعدی) در سال 766 هجری در شیراز- قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده کلیات سعدی)
«سعدی»،درزمان زندگی خود، نسبت به جمع‌آوری و تدوین آثارش مبادرت کرده است؛ چنان‌که این امر در مورد «گلستان»، «بوستان» و «طیبات»، مسلم است. «علی بن احمد بن ابی بکر بیستون» هم از جمله مشهورترین گردآورندگان ««کلیات» «سعدی»» است که یک بار در سال 726 و بار دوم در سال 734 هجری به این کارهمت کرده است. سایر آثار «سعدی» که در کتاب «کلیات» آمده است، عبارتند از: قصاید، مراثی، ملمعات و مثلثات، ترجیعات، صاحبیه، رباعیات و مفردات.
1- قصاید:
شامل قصیده‌های عربی و قصیده‌های فارسی است. قصیده‌های عربی در حدود هفتصد بیت است و عموماً دارای مضامین غنایی یا مدح است. «سعدی» اثر مستقلی به زبان عربی ندارد، اما تعدادی از اشعار وی به زبان عربی سروده شده‌است.
مجموعه آثار عربی «سعدی» در سال 1390 در قالب کتابی به نام« اشعار عربی سعدی» گردآوری شد و به‌همراه ترجمه فارسی آن‌ها، توسط انتشارات مرکز «سعدی‌شناسی» به‌چاپ رسید.
اولین نسخه تصحیح‌شده «کلیات «سعدی»» در سال 1316 توسط «محمدعلی فروغی» انتشار یافت، که تا به امروز به‌عنوان مهم‌ترین منبع ارجاع به آثار «سعدی» محسوب می‌شود. با این حال، این تصحیح دارای اشکالات عمده‌ای است و در طی این سال‌ها دستِ‌کم دو تصحیح دیگر از «کلیات «سعدی»» بوسیله «حسن انوری» (1383) و «بهاءالدین خرمشاهی» (1375) عرضه شده است. آن‌چه مسلم است کلیات آثار سعدی نیاز به بازتصحیحی مجدد دارد و شاید این بار جمعی از سعدی‌شناسان باید اقدام به تصحیح جمعی این گنجینه ادب پارسی نمایند.
2- غزلیات سعدی:
«سعدی» حدود 700 غزل دارد. «سعدی» در سرایش غزلیات، به زبان سنایی و انوری توجه ویژه داشته و محور بیشتر غزل‌هایش را عشق تشکیل می‌دهد. غزل‌های عاشقانه‌اش سعدی ازابتدا تا انتها عاشقانه باقی می‌ماند و به سادگی، خلوص و زمینی بودن شهره است.
سهل و ممتنع بودن ویژگی اصلی غزلیات سعدی است. ویژگی‌ای که باعث شده سرودن به سبک سعدی درعین آسان بودن بسیار سخت باشد وکسی در این زمینه نتوانسته با او هماوردی کند. در روزگار ما فقط تا حدودی «ایرج میرزا» توانسته تا حدی به سهل و ممتنع‌گویی سعدی نزدیک شود.
غزلیات «سعدی» در چهار کتابِ «طیبات»، «بدایع»، «خواتیم» و «غزلیات قدیم» گردآوری شده‌است. غزلیات قدیم در دوره جوانی سروده شده و بهمین علت سرشار از شور و شعف است. «خواتیم» مربوط به دوران کهنسالی «سعدی» و دربرگیرنده عرفان و اخلاقیات است.
«بدایع» و «طیبات»، مربوط به دوران میانسالی و پختگی «سعدی»اند؛ هم شور و شعف جوانی و هم زهد و عرفان را در بر می‌گیرند. «طیبات» و«بدایع» به لحاظ هنری نیز به دو بخش دیگر برتری دارد. هرچند شاید این تقسیم‌بندی‌ها بوسیله خود «سعدی» صورت نگرفته باشد، اما نوعی نظم محتوایی درغزلیات سعدی قابل مشاهده است.
علاوه بر فروغی، «غلامحسین یوسفی» نیز «غزلیات سعدی» را تصحیح نمودند که این نسخه در سال‌های اخیر بوسیله «انتشارات سخن» به چاپ رسیده است. تصحیح دکتر یوسفی از غزلیات سعدی با توجه به بیماری صعب ایشان ناتمام ماند و ادامه‌ی کار توسط «پرویز اتابکی» و شاید انتشارات سخن ! به انجام رسید. کاری که با نقدهای جدی جامعه ادبی و سعدی‌پژوهان مواجه شد.
بی انصافی است اگر ازغزلیات سعدی بگوییم و از خسرو آواز ایران استاد محمدرضا شجریان و نقش بی‌بدیلش در رواج غزلیات سعدی در روزگار ما نگوییم. می توان گفت شجریان بهترین غزل‌های سعدی را به آواز و تصنیف خوانده است و بهترین آثار شجریان هم از بین غزل‌های سعدی است.
3- هزلیات «سعدی»:
در مجموعه آثار «سعدی»، سه رساله با نام‌های «مطایبات»، «مضحکات» و «خبیثات» دیده می‌شود که به مجموعه آن‌ها «هزلیات» گفته می‌شود. «مطایبات»، مجموعه‌ای از لطیفه‌ها و داستان‌های جنسی است که در نگارش آن‌ها از الفاظ جسورانه و بیان عریان و بی‌پروا استفاده شده‌است.
«هزلیات سعدی» از موارد مناقشه‌انگیز در آثار سعدی است. فروغی به دلیل آن‌چه فاسد شدن جوانان خوانده از آوردن هزلیات در دیوان تصحیحی خود خودداری کرده است. چاپ هزلیات در پیش و پس از انقلاب در «کلیات سعدی» ممنوع بوده است.
4- سعدی نامه (بوستان):
مهم‌ترین اثر منظوم سعدی یکی از شاهکارهای بی بدیل شعر فارسی است که در وصف اخلاق و تربیت و وعظ و تحقیق است و در ده باب (فصل) سروده شده‌است.
برخی از حکایت‌های «بوستان» از ساختار داستانی پیچیده‌تری برخوردارند و حوادث و اشخاص متعددی را در بر می‌گیرند، درحالی‌که برخی دیگر ساده و بدون پیچیدگی است. تاریخ آغاز سرایش «بوستان» مشخص نیست و تنها از فحوای سخن شاعر درآغاز منظومه مشخص می‌شود که سعدی آن را پیش از بازگشت به فارس سروده است.
در ختم کتاب تاریخ اتمام منظومه را «سعدی» بدین گونه آورده است:
«به روز همایون و سال سعید
به تاریخ فرخ میان دو عید
ز ششصد فزون بود پنجاه و پنج
که پر دّر شد این نامبردار گنج»
و بدین‌روی سرایش کتاب در سال655 هجری به پایان رسید.
متن «بوستان» برای نخستین بار به سال 1824 میلادی در کلکته هندوستان چاپ رسید و پس از آن بارها و بارها به چاپ رسیده است. در ایران «بوستان» را اولین بار امیر خیزی در سال 1310ش در تبریز به چاپ رسانید، طبعی که چندان مورد قبول طبع علاقه‌مندان سعدی و اهالی ادبیات قرار نگرفت و سپس در سال 1316 ش محمد علی فروغی «بوستان» را به همراه کلیات سعدی تصحیح و چاپ کرد. چاپی که طی همه این سال‌ها مورد توجه محققان و علاقه‌مندان سعدی قرار گرفت و هنوز هم از معتبرترین چاپ‌ها از آثار شیخ سخن است.
کتاب «بوستان» مشتمل بر حدود چهار هزار بیت شعر است و «سعدی» آرمان‌شهر مطلوب خود را در آن به تصویر کشیده‌است.
-شرح‌های «بوستان»:
اولین شرح «بوستان» در ایران بوسیله «محمد خزائلی» که در سال 1352چاپ شد. این کتاب شرحی است که با توجه به منابع فکری سعدی و شرح بعضی از لغات و اصطلاحات مشکل «بوستان» زیربنای تعداد زیادی از شروح بعد از خود است.
مرحوم غلامحسین یوسفی هم «گلستان» و «بوستان» را تصحیح و شرح کرده است و هم غزلیات سعدی را. شرح «بوستان» و «گلستان» دکتر یوسفی جامع ترین شرح و جامع شروح گذشته است. کتابی است که سال‌هاست به عنوان منبع درسی رشته ادبیات فارسی در دانشکده‌های ادبیات تدریس می‌شود و در عین‌حال عامه‌ی مردم نیز از آن بهره می‌برند. درمقایسه با تصحیح فروغی، کار یوسفی علمی‌تر و دقیق‌تر است و با معیارهای «تصحیح انتقادی» هماهنگ تراست.
گفتنی است تعدادی شرح بر «بوستان» هم خارج از ایران چاپ شده است که باتوجه به اینکه نیازچندانی از خواننده ایرانی رفع نمی‌کنند وبیشتر مناسب مخاطب غیر فارسی‌زبان هستند، نیاز چندانی به معرفی آن‌ها نیست. از مهم‌ترین شرح‌های خارج از ایران، شرح «سودی بسنوی» و«شرح بهاربوستان» نوشته «رای تیکچندبهار» درشبه قاره است.
5- «گلستان» سعدی:
گلستان« بایسنقری» موزهٔ چستر بیتی کتابت در سال 830 هجری قمری در هرات
«سعدی» کتاب نگارش «گلستان» را در اول اردیبهشت سال 656 هجری قمری، یعنی یک سال پس از نگارش «بوستان» آغاز کرد و« هنوز از گلِ بوستان بَقیّتی موجود بود » که نگارش آن را به پایان رساند:
«در آن دوران که ما را وقت خوش بود
زهجرت ششصد و پنجاه و شش بود»
بنابراین به نظر می‌رسد سعدی «گلستان» را در مدت پنج یا شش ماه نوشته است که - به نظر «محمدعلی همایون کاتوزیان» ، منتقد ادبی- شبیه به معجزه است. او با توجه به شواهدی در «گلستان» ، معتقد است که: «سعدی پس از نگارش «بوستان»، دچار نوعی افسردگی شد و با این فکر که عمر خود را به بطالت گذرانده و به ایام پیری رسیده است، دست از کار کشید. اما دوست یا دوستانی او را به نوشتن کتاب جدیدی مصمم کردند»
کتاب «گلستان» را می‌توان گزارش «سعدی» از جامعه زمان خود دانست، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم به‌صورت واقعی به تصویر کشیده شده است.
نخستین نسخه چاپی از «گلستان» در سال 1651 میلادی در آمستردام و به زبان لاتین توسط Gentius منتشر شد. این کتاب در ایران نخستین بار در سال 1824 میلادی در تبریز و بعد از آن در سال 1847 در تهران به چاپ رسید.
کتاب «گلستان» یکی از نخستین کتاب‌های فارسی است که با استفاده از ماشین چاپ منتشر شده است. اولین کتاب تصحیح‌شده «گلستان» در سال 1310 توسط «عبدالعظیم قریب» آماده و منتشر شد. در سال 1316 «علامه محمد قزوینی» هم نسخه مصحح کلیات سعدی خود را عرضه کرد. اما معتبرترین نسخه «گلستان» به تصحیح غلامحسین یوسفی است که مبنای آن هفده نسخه خطی و نسخه‌های چاپی معتبر است.
-شرح‌های «گلستان»:
به‌مانند شرح بر «بوستان» سعدی، در زمینه شرح «گلستان» هم فضل تقدم با استاد «محمد خزائلی» است. دکتر «خلیل خطیب‌رهبر» هم شرحی بر «گلستان» دارد که بیشتر شامل شرح لغات و توجه خاص به بحث دستور زبان است.
«گلستان» به تصحیح دکتر «غلامحسین یوسفی» یکی از معتبرترین و بهترین نسخه‌های موجود «گلستان سعدی» است. مهم‌ترین ویژگی این نسخه بخش توضیحات آن است. در این توضیحات واژه‌ها و عبارت سخت و دشوار، ابیات عربی و آیه‌ها معنی و ترجمه‌شده‌اند.
نکته‌ی مهم دیگر تصحیح دکتر یوسفی بررسی و ذکر ارجاعاتی است که ممکن است به یک آیه یا یک واقعه‌ی خاص داشته باشد. همین‌طور در توضیحات، جاهایی از متن اثر که ممکن است صاحب‌نظران و مصححان دیدگاه متفاوتی داشته باشند و اتفاق‌نظر نداشته باشند، دیدگاه آن‌ها را ذکر کرده است. از جذابیت‌های دیگر این نسخه، ذکر جملات و اشعار دیگر بزرگان ادبیات جهان درجایی است که با شعری از «سعدی» ازنظر مضمونی مشابه باشد و یا «سعدی» متأثر از آنان بوده است.
همچنین در این زمینه بخوانید: «بیایید حافظ بخوانیم»،
-کتاب‌هایی درباره سعدی:
در طول سده گذشته کتاب‌های زیادی درباره سعدی به چاپ رسیده است، اما هنوز کارنامه «سعدی‌پژوهی» در کشورمان ضعیف است . هنوز از کلیات سعدی، تصحیحی که مطابق با معیارهای دقیق ، به‌روز و علمیِ تصحیح متون باشد، نسخه‌ای در دست نداریم و هنوز اندیشه‌ی سعدی در حوزه‌های مختلف و شعر و نثر او در زمینه‌های بلاغی جای کار فراوان دارد.
. اما کتاب‌هایی که در ادامه به‌طور مختصر معرفی می‌شود می‌تواند پنجره‌هایی تازه به افق‌های سعدی‌شناسی بگشاید.
-«سعدی» به قلم ضیاء موحد:
این کتاب نخستین بار به‌وسیله «انتشارات طرح نو» در 211 صفحه و هشت بخش چاپ شد. این بخش‌ها عبارتند از:
-"تولد و وفات"
-"زمانه سعدی"
-"سعدی، شاعر ناصح"
-"سعدی عاشق"
-"تاملاتی در سبک‌شناسی در آثار سعدی"
-"شاعر قطعه سرا"
-"سعدی، زبان و شخصیت"
بلندترین فصل کتاب به هنر «سعدی» در کلام پرداخته است. در سال‌های اخیر این کتاب مهم در حوزه سعدی‌شناسی با اضافاتی توسط «نشر نیلوفر» منتشر شده است. موحد در ویراست تازه «کتاب سعدی»، بخشی را هم، هرچند کوتاه، به شعرهای مطایبه‌ای «سعدی» اختصاص داده است و در کتاب‌شناسی هم تغییراتی اعمال کرده است.
-کتاب «سعدی در غزل» دکتر سعید حمیدیان:
نویسنده، این کتاب را در پنج بخش تنظیم کرده است. بخش اول درباره غزلیات «سعدی»، غزل‌سرایان پیش از «سعدی» و نوع غزل‌های «سعدی» است.
بخش دوم کتاب با عنوان گونه‌های غزل «سعدی»، کوششی کاملا بدیع در جهت تقسیم‌بندی غزل‌های سعدی بر پایه آمار و بر اساس نشانه‌ها و نمودهایی است که نگارنده آن‌ها را چون علائم عارفانگی شعر و متمایزکننده غزل عارفانه از غیر آن می‌داند.
در بخش سوم، با عنوان «تنه، شاخه‌ها، شکوفه‌ها»، نخست به بررسی امری بنیادین و محوری یعنی «اندیشه، جهان‌نگری و تجارب سعدی از عالم حیات» (تنه) و« بیان بازتاب آن‌ها در کل آثار» او پرداخته و کوشیده است تا ارتباط تمامی آثار مهم وی (شاخه‌ها) را با همان تنه یا پیکره اصلی بیان کند. در انتهای این فصل، مضامینِ اصلیِ غزلِ شاعر (شکوفه‌ها) با مقوله‌بندی‌ای خاص و به شکلی نظام‌یافته برشمرده و به‌اختصار توضیح داده می‌شود.
بخش چهارم بر محور بحث بن‌مایه‌های (موتیف‌های) مهم غزل «سعدی» و بررسی شیوه‌های اصلی و خاص او در سرایش غزل استوار است. در این میان نویسنده به چند مسئله مهم پرداخته است، ازجمله اینکه آیا معشوق «سعدی»، انسان بوده یا از مقوله مجاز است؟ (چنان‌که اغلب می‌پندارند)
-"حدیث خوش سعدی" دکتر عبدالحسین زرین‌کوب:
هشتاد صفحه نخست این کتاب، متضمن مطالبی جدید از زرین‌کوب است که با سیری در تاریخ عصر سعدی و روزگار مغول آغاز شده و به‌ویژه خلق‌وخوی اتابک ابوبکر ـ حاکم وقت فارس ـ و طرز زندگی مردم شیراز به تصویر کشیده می‌شود.
در پی آن، تصویری از ایام کودکی و جوانی سعدی به دست داده شده و چگونگی تحصیل او در بغداد و چندوچون سفرهایش بازگو می‌گردد. و سرانجام بازگشت سعدی به شیراز و ماحصل تجارب و آموخته‌های او ـ در قالب آثاری چون «بوستان» و «گلستان» ـ توصیف می‌شود. بخش‌های بعدی کتاب، از دیگر آثار زرین‌کوب که به‌نوعی به سعدی مربوط می‌شود، جمع‌آوری گردیده است.
-"جدال مدعیان با سعدی"، حسن امداد:
در این پژوهش، نویسنده در مقام دفاع از سعدی برآمده و تلاش کرده برخی نوشته‌ها و گفته‌های مخالف در باب سعدی را پاسخ گوید. کتاب‌ها، مقالات، اخبار و اتهاماتی که حاوی انتقاد به سعدی هستند و نویسنده در پاسخ به آن‌ها، کتاب را به رشته تحریر درآورده است، به این شرح است:
-کتاب «مگر این پنج روز، سعدی آخرالزمان»نوشته ناصر پورپیرار
-کتاب « جدال با مدعی»
کتاب «جدال مدعیان با سعدی»، درواقع پاسخی به ادعاهای عجیب‌وغریب و دور از ذهن «ناصر پورپیرار» در کتاب «مگر این پنج‌روزه» است. ادعاهایی شاذ و بسیار غیرعلمی. به‌عنوان‌مثال، تصور اینکه سعدی پایش را در تمام عمر از شیراز بیرون نگذاشته باشد بسیار دشوار است. نادیده گرفتن بسامد زیاد واژگان مربوط به سفر مانند ساربان، کاروان ، محمل و... توصیفات گوناگون از مکان‌هایی که بازدید کرده است بسیار دشوار است.
علاوه بر آن‌چه گفته شد، در این سال‌ها کتاب‌های ارزشمندی چون: «از سعدی تا آراگون» دکتر جواد حدیدی، «تکوین غزل و نقش سعدی» از دکتر محمود عبادیان، «سلسله موی دوست»، «سعدی آتش‌زبان»، «ورق درخت طوبی» از دکتر حسن‌لی، «هشت دفتر سعدی‌شناسی» و «عاشقی‌های سعدی» و «سعدی، شاعر عشق و زندگی » نوشته‌ی«محمدعلی همایون کاتوزیان»، «ازگلستان من ببر ورقی» حسن ذوالفقاری، «دو سرو سایه‌گستر شیراز، سعدی و حافظ» نوشته دکتر ابراهیم قیصری ، «جمال غزل سعدی» نوشته تورج عقدایی، «حدیث غربت سعدی: جستارهایی در ادبیات و فرهنگ» نوشته رضا فرخ‌فال، «چهار سخنگوی وجدان ایران (فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ)» تالیف محمد علی اسلامی ندوشن، «زندگی سعدی شیرازی» به قلم جواد بشری و.. نیز منتشر گردیده است.
همچنین در این زمینه بخوانید: «سماع عاشقانه»،
در پایان:
تاریخ فرهنگی ایران در سدۀ بیستم میلادی به ما نشان داد که شمار درخور توجهی از نخبگان ایرانی از «سعدی» دور شدند و دل درگرو «حافظ» بستند. شاید بتوان سده حاضر را «سده حافظ» خواند چرا که برخی از اندیشمندان ایرانی برآنند که «حافظ» نماینده مبارزه با ریا و قدرت فاسد حاکم و «سعدی» نماینده موافقت با وضع موجود و پذیریش ظلم حاکمان زمانه است.
در سطور بالا و در بخش مدح‌های سعدی، مختصری به این موضوع اشاره شد اما راستی، آیا در پایان سدۀ بیست و یکم میلادی، حاصلِ انتخاب انسان ایرانی، همچنان حافظ خواهد بود یا دوباره به «سعدی» بازخواهیم گشت؟ به طبع، ما برای شنیدن پاسخ این پرسش زنده نخواهیم بود.