به قلم هادی خادم الفقراء

برای شناخت محمد‌علی موحد بهتر است به کارنامه‌ی او نگاهی بیاندازیم، جایی که هیچ زمانی را برای بطالت به دلیل بازنشستگی و یا کهولت سن پیدا نخواهیم کرد. موحد به سال 1302 در تبریز چشم به جهان گشوده است. دیپلمش را در تبریز می‌گیرد و راهی تهران می‌شود. اما فوت ‌پدر او را به تبریز برمی‌گرداند. آغاز فعالیت موحد به سال 1329  همزمان با ملی شدن صنعت نفت برمی‌گردد. او کارش را در شرکت نفت آغاز می‌کند. بعد از ملی شدن صنعت نفت، زمانی که انگلستان ایران را ترک می‌کند، در سال 1332  استاد موحد مدیریت (مجله نفت) را به دست می‌گیرد. موحد در سال  1336 به تهران برمی‌گردد و (سفرنامه ابن بطوطه) را ترجمه می‌کند که مورد تحسین جمالزاده و نفیسی قرار می‌گیرد. دکترای حقوقش را در سال 1338 از دانشگاه تهران می‌گیرد؛ و تا سال 1361 بیشتر زمان خود را به کارهای مدیریتی و  تدریس در دانشگاه می‌گذراند. دکتر محمد علی موحد شش ماه به عنوان معاون اجرایی در سازمان اوپک در نروژ فعالیت کرده است. اما عمده فعالیت محمدعلی موحد کار تالیف، ترجمه و تصحیح کتاب است. در این مقاله به سال شمار و آثار مهم  محمد علی موحد می‌پردازیم.

به‌نظر می‌رسد معرفی افرادی چون محمدعلی موحد که از تمام عمر خود برای تحقیق و نوشتن استفاده کرده است، می‌تواند به جامعه در الگوسازی کمک کند. محمدعلی موحد یک الگوی زنده است که هم در زندگی شخصی خود موفق بوده‌است و هم در زندگی علمی و اجتماعی. به امید آن‌که جامعه ما هر روز با وجود افرادی چون محمدعلی موحد در جامعه به‌ پیشرفت برسد.

 کتاب شناسی محمد علی موحد

      1- کتاب‌های حقوقی

محمدعلی موحد  که بیش از هر چیز دیگر یک حقوقدان است تا به امروز 11 کتاب درباره حقوق تالیف نموده است. مهمترین آثار او عبارتند از:

-      ((نفت و مسائل حقوقی چاپ شده)): اولین چاپ این کتاب در سال  1349 و  آخرین چاپ در سال 1357 توسط نشر خوارزمی اتفاق افتاده است . محمدعلی موحد، در مقدمه این کتاب اشاره می‌کند تالیف این کتاب به واسطه‌ی گنجانده شدن درس نفت، در دانشگاه حقوق  و علوم سیاسی در آن‌سالها بوده است. استاد موحد در آن سالها در دانشگاه حقوق تدریس می‌کرده است. دو بخش اول کتاب ویژه‌ی دانشجویان علوم سیاسی و دو بخش پایانی ویژه‌ی دانشجویان علوم قضایی بوده است.

-       ((مختصر حقوق مدنی)): که در سال 1382 چاپ شده است.

-      ((درس‌هایی از داوری نفتی)): در دو دفتر به چاپ رسیده است. دفتر اول به نام (قانون حاکم) توسط نشریه دفتر ملی به چاپ رسیده و برنده جایزه کتاب سال شده است و دفتر دوم به نام (ملی کردن وغرامت) که در (نشر کارنامه) چاپ شده است.

-       ((دیباچه‌ای بر حقوق مدنی)): این کتاب در زمانی که موحد در دانشگاه ملی نفت کار می‌کرده است نگارش می‌شود  و بعد از انقلاب به دلیل تغییر قانون دیگر چاپ نمی‌شود. اما در سال 82 به اصرار جامعه‌ی حسابداران این کتاب تصحیح و مجددا جاپ می‌شود.

      2-کتابهای سیاسی‌:

-        ((عدالت و انرژی)): اولین بار این کتاب  در سال 1356 توسط (نشر علمی دانشگاه شریف) چاپ شده است.   در سال 1397 این کتاب مجددا  توسط (نشرنو) به چاپ رسیده است. موحد این کتاب را که مجموعه‌ی مقالات است در طول یک هفته، زمانی که در کنفرانسی که در اوپک تشکیل می‌شود و وی شرکت دارد، ترجمه می‌کند. موحد برای ترجمه‌ی این مقالات از ترجمه‌های فرانسه  و انگلیسی استفاده کرده است.

-        ((چهارمقاله درباره آزادی)): موحد این کتاب را در سال 1369 با همکاری حیدری مدیر نشر خوارزمی چاپ می‌کند. موحد ابتدا دو مقاله اول کتاب را ترجمه می‌کند و به نظر نجف دریابندری می‌رساند. دریابندری اصلاحاتی ارائه می‌دهد و قرار می‌شود که بقیه‌ی مقاله‌ها را نیز با همکاری همدیگر ترجمه کنند. اما نجف دریابندری مشغول ترجمه متفکران روس به نویسندگی آیزابرلین می‌شود. محمدعلی موحد ابتدا می‌خواهد همان دو مقاله را به ‌چاپ برساند اما به اصرار حیدری هر چهارمقاله ترجمه و چا‌پ می‌شود.

-        ((درهوای حق و عدالت)): موحد در این کتاب  به تعریف حق و عدالت می‌پردازد و اندیشه‌ی متفکران از افلاطون تا زمان معاصر درباره‌ی عدالت و حق افراد در جامعه را بررسی می‌کند. او به بررسی نظریات متفکران اسلامی همچون فارابی، غزالی و ابن خلدون می‌پردازد. هر چند که به نظر می‌رسد این کتاب یک اثر حقوقی باشد. اما اضافه کردن نظریات اندیشمندان دینی درباب حکومت و قراردادهای اجتماعی  و نظریات سیاسی فیلسوفان غربی باعث می‌شود این کتاب را یک کتاب سیاسی قلمداد کرد.

-        ((درخانه اگر کس است)): این کتاب  توسط (نشرکارنامه) در سال 1390  در قطع جیبی  چاپ شده است و درباره حقوق بشر و مسائل مربوط به آن است. در این کتاب، متن اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بیان شده است.

-        ((حق و سوء استفاده)): از آن که در سال 1397 توسط (نشرکارنامه) چاپ شده است. در این کتاب، موحد به بحث در مورد حق در فقه شیعی  و نظر فقهای شیعه  وسنی می‌پردازد.

-        ((درکشاکش دین و دولت)): این کتاب به گفته‌ی موحد قرار بوده است در سه جلد چاپ شود که جلد اول آن توسط نشر ماهی چاپ شده است. این جلد به دوران  بعد از رحلت پیامبر می‌پردازد که یک بازه زمانی سی ساله از زمان رحلت تا صلح امام حسن با معاویه را بررسی می‌نماید. موحد در جلسه‌ای که در موزه ملی برگزار ‌شود، اعلام داشت که هدفش در این کتاب نواندیشی دینی نبوده ‌است و بیشتر خواسته یک مورخ عینی‌گرا باشد و نگاه به پروژه دیانت و سیاست و چگونگی تحقق این امر داشته باشد.

     3- کتابهای تاریخی:

-        ((سفرنامه ابن بطوطه))که برای اولین بار در سال 1361 توسط (نشرعلمی فرهنگی) به چاپ رسید  و در سال 1395 توسط (نشرکارنامه) به چاپ مجدد رسید. موحد، در شب ابن بطوطه که درسال 1390 توسط موسسه «شهر کتاب» برگزار می‌شود عنوان می‌دارد آشنایی او با ابن بطوطه، به دوران نوجوانی برمی‌گردد،که این کتاب را خوانده است. موحد در دوران جوانی نیز کتاب بیرونی که خلاصه‌ای است از سفرنامه ابن بطوطه، پیدا می‌کند و می‌خواند. علاقه او به ابن بطوطه بحدی است که در همان دوران نسخه‌ای از ابن بطوطه که مربوط به 110 سال قبل است را درمصرخریداری می‌نماید. شیفتگی به ابن بطوطه از همان دوران آغاز می‌شود، اما بعد که خود به کار ترجمه آشنا می‌شود این کتاب را درست بعد از کودتای 28 مرداد ترجمه می‌کند که باعث آرامش او در این ایام می‌شود. موحد درصد و بیستمین نشست «کتاب ماه ادبیات و فلسفه» که در خانه کتاب برگزار می‌شود نیز درباره ترجمه این کتاب صحبت می‌کند. موحد با اشاره به این نکته که به دلیل آشنایی‌ای که با منابع هم عصر ابن بطوطه داشته است، تعلیقاتی به ترجمه‌ی کتاب اضافه نموده است که بیشتر این تعلیقات در مورد ایران و هندوستان است.

-        ((خواب آشفته نفت)): یکی از مهمترین آثار در حوزه‌ی تاریخ‌نگاری معاصر، کتاب «خواب آشفته‌ی نفت» محمدعلی موحد است. این کتاب، در چهار جلد چاپ شده است. در سال 1371 موحد کتاب را در دوجلد به چاپ می‌رساند. جلد اول و دوم  که ((مصدق و نهضت ملی ایران)) نام دارد، به نقد مصدق و اندیشه‌های او در ماجرای صنعت ملی شدن نفت می‌پردازد. او در این کتاب دوران مصدق را از زمان تصویب صنعت ملی نفت ایران تا کودتای 28 مرداد که 29 ماه می‌شود به سه دوره (دو دوره هشت ماهه و یک دوره سیزده ماهه) تقسیم بندی می‌کند. در هشت ماه اول، ایران سراسر شوق و امید است، هشت ماهه دوم، سرخوردگی و یاس، و سیزده ماه بعدی را دوران نحس می‌داند. محمد علی موحد در سال 1378 جلد سوم کتاب خواب آشفته نفت را باعنوان ((از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی)) به رشته تحریر در می‌آورد. موحد در این کتاب به پشت پرده‌ی کنسرسیوم‌های نفتی و فساد در آن دوره اشاره می‌کند. موحد آخرین جلد کتاب خواب آشفته نفت که در حقیقت باید اولین جلد از 4گانه نفت بدانیم از ((قرارداد دارسی تا سقوط رضا شاه)) می‌پردازد. موحد در این اثر به اوضاع کشور و کشف نفت در زمان قاجار و پهلوی می‌پردازد.

      4-ادبیات کهن:

-        ((حدیقه الحقیقه)): اولین اثر تالیفی محمد علی موحد که در سال 1346 توسط بنگاه ترجمه و نشر چاپ گردید.

-        ((مقالات شمس تبریزی)): محمدعلی موحد، بی‌گمان یکی از بزرگترین مولوی پژوهان در عرصه‌ی ادبیات است. او به تفسیر کسانی که مولانا را به‌واسطه عدم آشنایی با شمس و برپایه اندیشه ‌های ابن عربی تفسیر کرده‌اند خرده می‌گیرد و نظر استاد فروزانفر که قبل از آشنایی مولوی با شمس هیچ شعری از خود ندارد را صائب می‌داند. موحد شمس شناس است و به قطعیت اعلام می‌دارد که مرقد شمس در شهر خوی می‌باشد. محمد علی موحد در سال 1369 کتاب «مقالات شمس تبریزی» را در نشر خوارزمی به چاپ می‌رساند. او اولین کسی است که شمس را به جهانیان معرفی می‌کند.

-        سالهای شمس: استاد محمدعلی موحد از سال 1369 تا 1375 دو کتاب درباره شمس به نگارش درمی‌آورد که عبارتند از ((خمی از شراب ربانی)) گزیده‌ای از مقالات شمس  در سال1373و(اسطرلاب حق گزیده‌ای از فیه مافیه))  هر دو کتاب  توسط نشر سخن  به چاپ رسیده اند. این کتابها مجددا توسط نشر ماهی تجدید چاپ شده اند.

-        ((شرح فصوص الحکم ابن عربی)): این کتاب با همکاری دو برادر، صمد موحد و محمدعلی موحد به چاپ رسیده است .کتاب فصوص الحکم 27 فصل است ، اما موحد تنها 10 فصل آن را تصحیح کرده است، زیرا اعتقاد دارد که همه اندیشه ابن عربی در همان ده فصل اول وجود دارد. موحد بر این کتاب یک مقدمه 700 صفحه‌ای نوشته است که درباره گستردگی‌های اندیشه ابن عربی توضیح می‌دهد.

-        شمس و بار دیگر موحد : موحد بار دیگر علاقه زیاد خود را به شمس و مولانا نشان می‌دهد او از سال 87 تا 89 سه کتاب درباره مولوی و شمس تالیف می‌کند.

- ((شمس پرنده)) گزیده 48 غزل از دیوان شمس تبریزی  که با تصویرگری و جلد کاهی رنگ توسط نشر نظر چاپ شد.

- ((باغ سبز)) کتابی است که به مجموعه سخنرانی‌های محمدعلی موحد در ایران و خارج از ایران درباره شمس و مولانا به آن پرداخته است.

- ((قصه قصه‌ها))این کتاب درباره رابطه مولانا و شمس می‌باشد. موحد در مقدمه‌ی این کتاب می‌نویسد رابطه‌ی مولانا و شمس 3 ضلع دارد. یک ضلع مکتوبات مولانا مثل مثنوی معنوی و فیه مافیه است ضلع دیگر گفته‌های شمس  مقالات شمس و ضلع دیگر نوشته‌های سلطان ولد فرزند مولانا در ابتدانامه است. موحد اعتقاد  دارد هر که بخواهد درباره مولانا وشمس بداند حتما باید ابتدانامه را خوانده باشد، چون او تنها کسی است که به همه چیز آگاهی دارد. موحد اظهار می‌دارد تحقیق درباره مولانا بدون خواندن ابتدانامه بهاولد همانند خواندن نماز بدون الحمد است.

-         ((ابتدا نامه)) موحد در ابتدای این کتاب از دوستی خود با (حیدری مدیر نشر خوارزمی) و تاثیر او بر ادبیات ایران می‌نویسد، و اینکه مقالات شمس را با تشویق او نوشته است و درباره (ابتدانامه) نیز توضیح می‌دهد که این کتاب را با همراهی  حیدری و درپشت بام خانه او نوشته  وتصحیح شده است.  با فوت نابهنگام حیدری اوراق در خانه حیدری می‌ماند  و موحد در مراسم بزرگداشت حیدری که در زنجان برگزار می‌شود  از همسر حیدری می‌خواهد تا اوراق را برای چاپ به موحد برگرداند. این مهم دو سال بعد از فوت حیدری امکان پذیر می‌شود .و با آن که امکان چاپ به شیوه کامپیوتری نیز بوده است، اما این کتاب به سبک و سیاق حیدری مرحوم با چاپ سربی میسر می شود. موحد از دو جهت این کتاب را مهم می‌داند؛ مساله اول این که کتاب اثر فرزند مولوی است و به اسرار زندگی و رابطه شمس و مولانا می‌پردازد و دوم این که ذیل مثنوی و حاوی نکات تربیتی مثنوی نگارش شده است.

-        ((مثنوی معنوی)): این تصحیح که به قولی آرزوی مجتبی مینوی بوده است که تصحیحی  از مثنوی انجام شود که به غیر از نسخه نیکلسون باشد. محمدعلی موحد این تصحیح را بوسیله بازخوانی و مقابله 11 اثر با هم به چاپ رسانده است. این کتاب توسط (نشر هرمس) در دو جلد به چاپ رسیده است.

آثار در یک نگاه:

-         حدیقةالحقیقه (تصحیح و تعلیق)، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343

-         بهگود گیتا  بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات خوارزمی، 1344

-         نفت ما و مسائل حقوقی آن (تألیف)، تهران: انتشارات خوارزمی، 1349

-         عدالت و انرژی، ایوان ایلیچ، دانشگاه صنعتی شریف،1356

-         سفرنامه‌ی ابن بطوطه، تهران علمی و فرهنگی، 1361

-         خزران، از آرتور کستلر (ترجمه)، انتشارات خوارزمی، 1361

-         سلوک‌الملوک، از فضل‌الله روزبهان خُنجی (تصحیح و تعلیق)، انتشارات خوارزمی، 1362

-         چهار مقاله درباره آزادی، از آیزایا برلین (ترجمه)، انتشارات خوارزمی، 1369

-         مقالات شمس تبریزی (تصحیح و تعلیق)، انتشارات خوارزمی، 1369

-         خُمی از شراب ربانی، گزیده مقالات شمس سخن، 1373

-         اصطرلاب حق، گزیده فیه‌مافیه (تصحیح و تعلیق)، سخن، 1375

-         ابن‌بطوطه (تالیف)، طرح نو، 1378

-         شمس تبریزی (تالیف) تهران: طرح نو، 1379

-         گفته‌ها و ناگفته‌ها، تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای 28 مرداد 1332، تعلیقی بر کتاب خواب آشفته نفت (تالیف): نشر کارنامه، 1379

-         مبالغه مستعار، بررسی اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره مالکیت جزایر تنب و ابوموسی (تألیف)، نشر کارنامه، 1380

-         مختصر حقوق مدنی(تألیف)، با تجدیدنظر کامل، مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، 1382

-         درس‌هایی از داوری‌های نفتی، دفتر اول: قانون حاکم تهران: نشریه‌ دفتر ملی ایران، 1384

-         خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران(تالیف) نشر کارنامه 1384

- خواب آشفته نفت: از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی، نشر کارنامه

-         ملی کردن و غرامت: درس‌هایی از داوری‌های نفتی، نشر کارنامه، 1384

-         در هوای حق و عدالت، (تألیف)، نشر کارنامه، 1384

-         فصوص‌الحکم، ابن عربی، (ترجمه و تعلیق)، نشر کارنامه، 1385

-         مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام،ترجمه)، انتشارات خوارزمی، 1385

-         شمس پرنده: 48 غزل دیوان شمس تبریزی، (مقدمه)، نشر نظر، 1387

-         باغ سبز: گفتارهایی درباره‌ی شمس و مولانا (تألیف)، نشر کارنامه، 1387

- قصه قصه هاکهن ترین روایت از ماجرای شمس ومولانا.،نشرکارنامه

-         دیباچه‌ای بر حقوق مدنی(تألیف)، جامعه حسابداران رسمی ایران، 1389

-         ابتدا نامه از محمدبن محمد سلطان ولد (تصحیح)، انتشارات خوارزمی، 1390

-         در خانه اگر کس است: همراه اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق‌های آن(تألیف)، نشر کارنامه، 1390

-         در جستجوی آینه: گزیده‌ی مقالات شمس تبریزی، )گردآورنده)، نشر معین، 1392

-         تماشای خورشید: گزیده‌ای از مقالات شمس تبریزی(مقدمه)، نشر ثالث، 1393

-         یاد گذشته و اندیشه‌ی آینده در تاریخ ایران و صنعت نفت ایران، (تألیف) ،نشر نگاره‌ی آفتاب، 1394

-         شاهد عهد شباب (اولین مجموعه شعر)، نشر کارنامه، 1395

- رساله در مناقب خداوندگار از فریدون بن احمد سپهسالار، (تصحیح)، نشر کارنامه، 1395

-        سفرنامه‌ی ابن بطوطه، دوجلدی (ترجمه)، نشر کارنامه، 1395

-         مثنوی معنوی (تصحیح و مقدمه) انتشارات هرمس، 1396

- شمس تبریزی (تالیف) ،نشرنو،1397

- گزیده فیه مافیه،اسطرلاب حق، (تصحیح)،نشر ماهی، 1397

-         در کشاکش دین و دولت(تالیف) نشر ماهی، 1398