عباس کیارستمی

عباس کیارستمی

به قلم: هادی خادم الفقراء

عباس کیارستمی را بیشتر افراد به عنوان یک کارگردان و سینماگر می‌شناسند. اما کیارستمی نه تنها سینماگر بلکه شاعر، مجسمه‌ساز، نویسنده، گرافیست وعکاس بود. سال 1319 در تهران به‌ دنیا آمد. دوران مدرسه‌ی ابتدایی را در دبستانی درس می‌خواند به اسم «مدرسه‌ی بهرام» که خود کیارستمی، از آن مدرسه با نام دانشگاه بهرام یاد می‌کند. بعد از اتمام دوره شش سال اول، دوران دبیرستان را در «دبیرستان جم» و در کنار افرادی چون آیدین آغداشلو، بهمن فرزانه، مرتضی ممیز و علی حاتمی سپری می‌کند. کیارستمی در دبیرستان، تجربه‌ی هنری خود را با نقاشی آغاز می‌کند و در سن 18 سالگی اولین جایزه‌ی خود را از یک جشنواره‌ی داخلی می‌گیرد. علاقه‌ی کیارستمی به نقاشی باعث می‌شود او در دانشگاه نیز رشته‌ی نقاشی را دنبال نماید. دانشگاه برای کیارستمی آن‌گونه که می‌خواهد نیست. او نگاه آکادمیک و خشک دانشگاه را نمی‌پسندد و به همین علت است که تحصیل در رشته‌ی نقاشی 13 سال طول می‌کشد. کیارستمی در حین تحصیل شروع به کار می‌کند و از اولین کارها، نقاشی تبلیغاتی در آتلیه‌ای به نام (آتلیه‌ 7) است. کیارستمی قبل از شروع فیلمسازی فعالیتهای متنوعی دارد که از آن جمله می‌توان به فعالیتهایی چون طراحی جلد، ساخت تیتراژ و طراحی پوستر اشاره نمود. از جمله‌ی مهترین آثار کیارستمی می‌توان به ساخت تیتراژ برای فیلم‌های (قیصر) و (رضا موتوری) اشاره نمود.

کیارستمی و «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال 1344 برای تسریع رشد فرهنگ در بین کودکان، ایجاد گردید. رسالت این کانون دعوت از هنرمندان و ترغیب آنان به ارائه ی آثار برای کودکان بود. در این زمینه از عباس کیارستمی نیز برای حضور در این کانون دعوت به‌عمل آمد. دوران طلایی کانون پرورشی فکری در این دوران با افرادی چون امیر نادری، بهرام بیضایی و عباس کیارستمی شکل می‌گیرد. حاصل کار کیارستمی در کانون، ساخت پانزده فیلم بلند و کوتاه است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آثاری چون «مشق شب» و «خانه‌ی دوست کجاست» در دوران بعد از انقلاب اشاره کرد. اولین فیلم کیارستمی که در کانون پرورش فکری در سال 1349 ساخته می‌شود، «نان و کوچه» و آخرین فیلم وی نیز «مشق شب» نام دارد. فیلم «قضیه شکل اول،شکل دوم» نیز یکی از دیگر فیلمهای کیارستمی در این سالها برای کودکان و نوجوانان بود. «خانه‌ی دوست کجاست» برای عباس کیارستمی جوایز متعددی را به ارمغان آورد و به واسطه ی این فیلم تا حدودی آوازه‌ی او در جهان پیچید. شهرت فیلم به حدی بود که بنیاد فیلم بریتانیا توصیه نمود که این فیلم حتما تا قبل از سن 14 سالگی برای کودکان به نمایش در بیاید.

کیارستمی و سینمای مستقل

کیارستمی به عنوان یکی از مستقل‌ترین سینماگران دنیا شناخته می‌شود. او هیچ‌گاه هیچ فیلمی را برای خوشایند یک دولت و یا نگاه سیاسی نساخت. او تنها نگاه انسانی را دستمایه‌ی ساخت فیلم‌های خود قرار داده بود. فیلم‌سازی کیارستمی به دو بخش تقسیم می‌شود. ساخت فیلم با نگاتیو و ساخت فیلم با دوربین دیجیتال. خود کیارستمی معتقد است فیلم‌سازی با دوربین‌های نگاتیو سی سال عمر او را تباه کرده است.

فیلم‌های نگاتیو

اولین فیلم مستقل و داستانی بلند کیارستمی که در سال 1356 با سرمایه گذاری بهمن فرمان‌آرا ساخته شد، فیلم «گزارش» بود. در این فیلم تنها از یک بازیگر حرفه‌ای (شهره آغداشلو) استفاده شده بود و موضوع آن نیز درباره جامعه‌ی التهاب زده‌ی آن زمان بود. این فیلم با این که جزء سینمای مستقل به حساب می آمد، با استقبال خوب تماشاگران مواجه شد و مبلغ هشت میلیون ریال از گیشه کسب درآمد نمود.

فیلم دیگر کیارستمی که مورد استقبال جهانی قرار گرفت، فیلم «طعم گیلاس» بود. این فیلم برای کیارستمی جایزه‌ی نخل طلای کن را به ارمغان آورد. داستان فیلم درباره‌ی مردی است که می‌خواهد بعد از خودکشی‌اش کسی بیاید و روی او خاک بریزد. این فیلم مثل همه‌ی فیلم‌های دیگر کیارستمی مورد تشویق و انتقاد سینماگران قرار گرفت که از جمله‌ی انتقادها می‌توان به نقد راجر ایبرت اشاره کرد که طعم گیلاس را پادشاه بدون لباس می‌داند. این فیلم در سال 1376 ساخته شد. اما قبل از آن کیمیارستمی دو فیلم دیگر معروف در بین تماشاگران ایرانی داشت که می‌توان به فیلم «کلوزآپ» و «سه‌گانه‌ی زلزله‌» اشاره داشت. «کلوزآپ» داستان فردی است به نام حسین سبزیان که به دلیل شباهت‌ش با مخملباف خود را محسن مخملباف معرفی می‌کند و وارد خانواده‌ای می‌شود تا فیلم جدیدش را بسازد اما بعد از سه روز ماهیت واقعی او افشا می‌شود و او بازداشت می‌شود. کیارستمی سعی می‌کند وارد زندگی آن خانواده شود و ماجرا را بررسی نماید. این فیلم یکی از اولین فیلم‌های مستند داستانی کیارستمی است. سه‌گانه‌ی زلزله یا سه گانه‌ی کوکر درباره‌ی زلزله‌ی رودبار و منجیل است که کیارستمی برای پیدا کردن قهرمانان فیلم «خانه‌ی دوست کجاست» به شمال کشور می‌رود. ماحصل حضور کیارستمی در زمان زلزله، فیلم‌های «زندگی و دیگر هیچ» و «زیر درختان زیتون» است که با «خانه‌ی دوست کجاست» سه گانه‌ی زلزله را تشکیل می دهند.

فیلم دیجیتال

کیارستمی بعد ار ساخت «طعم گیلاس» به ساخت فیلم‌های دیجیتال روی‌ می‌آورد و اولین فیلم او در این زمینه فیلم «ده» است. این فیلم روایت زنی راننده است که در ده سکانس با حضور افراد مختلف که در ماشین او با آن‌ها صحبت می‌شود، به داستان زندگی او پی می‌بریم. بعد از این فیلم کیارستمی چند فیلم دیگر مهم می‌سازد. «شیرین» که تجربه گرایی کیارستمی در میان‌سالی است. کیارستمی با این فیلم دست به ریسک بزرگی می‌زند و مورد انتقاد افراد زیادی قرار می‌گیرد و حتی در جشنواره‌ی ونیز توسط تماشاچیان هو می‌شود. کیارستمی دربار‌ه‌ی شیرین می‌گوید دوست داشتم این فیلم آخرین فیلمم باشد. اما این فیلم آخرین فیلم کیارستمی نبود و او بعد از این فیلم دو فیلم دیگر هم ساخت. «کپی برابر اصل» که کیارستمی این فیلم را با حضور ژولیت بینوش ساخت و فیلم «مثل یک عاشق» که با حضور بازیگران ژاپنی ساخته شد.

کتاب‌شناسی کیارستمی

عباس کیارستمی علاوه بر حضور در دنیای سینما در دنیای کتاب نیز حضور فعالی داشته است. هر چند او مانند همکارانش نظیر داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی به سرغ چاپ رمان نرفت، اما او نیز در بازار کتاب با چاپ کتابهای مختلف نقش ایفا نمود. کیارستمی دو نمونه ی کتاب در سال‌های حیاتش چاپ نمود. نمونه‌ی اول مجموعه‌ی کتاب-عکس‌‌هایی بود که از سال 85 در نشر نظر چاپ کرد که عبارت بودند از :

• سفید برفی: این کتاب مشتمل بر نگاه شاعرانه‌‌ی عباس کیارستمی به طبیعت و روزهای برفی است.

• دیوار: این کتاب نیز توسط نشر نظر چاپ گردید و مجموعه‌ی عکس‌های بود که کیارستمی از دیوارهای مختلف در مکان‌های مختلف عکاسی کرده بود.

• درخت‌ها و کلاغ‌ها: در این کتاب کیارستمی به کلاغ همانند یک سگ ولگرد نگاه می‌اندازد و او را در کنار درختان دنبال می‌کند.

• درها و یادها: در این مجموعه کیارستمی به دنبال درهای باستانی با نقش و نگار کوبه‌های خاص نبود. او در این کتاب نقشی از درهای قدیمی و شکسته را به نمایش گذاشته است.

هر چند همه‌ی عکس‌های کیارستمی که مجموعه‌ای از 50 سال نگاه او بوده است فرصت چاپ پیدا نکرد، اما نگاه کیارستمی تنها در عکس‌هایش نبود که او را خاص جلوه می‌داد، بلکه در کتابهایی که نیز چاپ کرد نگاه خاص کیارستمی پیدا بود.

اولین کتاب کیارستمی یک کتاب رنگ آمیزی بود که در سال 1360 در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چاپ شد و جالب این که کتاب تا سال 1390 سیزده بار تجدید چاپ می‌شود. کتاب «رنگ‌ها» نیز در سال 1363 در کانون پرورش فکری چاپ می‌شود. اما کتاب دیگر کیارستمی مجموعه شعری است که در سال 1378 توسط دانشگاه هاروارد چاپ می‌شود. این کتاب به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر می‌شود. اما مهم‌ترین و پرفروش‌ترین کتاب‌های کیارستمی کتاب‌هایی است که درباره‌ی مجموعه اشعار دیگران انتخاب و چیدمان کرده است:

• حافظ به روایت کیارستمی: این کتاب که در سال 1385 اولین بار توسط نشر فرزان روز چاپ گردید، نگاه ویژه ی کیارستمی به اشعار حافظ است. کیارستمی در این کتاب یک مصراع از حافظ را انتخاب نمود و در کتاب خود چاپ کرد. کیارستمی در جواب منتقدان خود که می‌گویند چرا سراغ شعر رفتی پاسخ می‌دهد: من هر دو سال یک فیلم می‌سازم و گاه در اتاق خود به عنوان یک ایرانی می‌نشینم و شعر می‌خوانم. پس حق دارم به مردم بگویم من این شعر را این‌گونه دیدم و این‌گونه خواندم. کتاب در 18 فصل گردآوری شده است. مقدمه‌ی کتاب را بهاالدین خرمشاهی حافظ‌پژوه معروف نوشته است. داریوش آشوری یکی از سرشناس‌ترین افرادی بود که در این زمینه انتقاداتی را به کیارستمی وارد نمود.

• سعدی از دست خویشتن فریاد: این کتاب نیز مانند کتاب حافظ، روایت سعدی از نگاه کیارستمی است. در این کتاب غزل‌های سعدی انتخاب شده است. او ابیاتی را انتخاب کرده است که با آن می‌توان سعدی را شناخت و با تغییر فرم نوشتار آن، سعی می کند عادت مالوف در خوانش شعر کلاسیک را دچار تغییر نماید.

• باد و برگ: این کتاب، مجموعه اشعار سروده شده توسط عباس کیارستمی است. کیارستمی در قالب شعر هایکو، اشعار خود را سروده است.

• آتش در باد: کیارستمی در این کتاب به سراغ شمس رفته است. این کتاب به گفته‌ی خود کیارستمی، بیت‌های غزلیات شمس را به‌گونه‌ای انتخاب و چیدمان کرده است که وقتی مخاطب آن را می‌خواند گمان کند که مولانا خود این ابیات را دو و یا سه بیتی سروده است. کیارستمی برای نگارش این کتاب هفت سال کار کرده است. در رونمایی از این کتاب افرادی چون خرمشاهی، دولت آبادی، سپانلو و دهباشی سخنرانی کردند.

• آب: در این کتاب کیارستمی به سراغ نیمایوشیج رفته است و اشعار او را گزینش نموده است.

• مجموعه ی شب: یک مجموعه‌‌ی دو جلدی که کیارستمی با موضوع «شب» گزینش کرده است. نام این دو جلد کتاب «شب عاشقان بی‌دل» و «شب ندارد سر خواب است». کیارستمی این دو کتاب را در سال 1394 توسط نشر نظر چاپ کرده است. در کتاب «شب عاشقان ‌بی‌دل» کیارستمی شب را از دید شاعران کلاسیک می‌بیند و در کتاب «شب ندارد سر خواب» شب از نگاه شاعران معاصر بررسی می¬شود.

• داد از غم تنهایی: آخرین کتاب کیارستمی که خود فرصت نکرد تا چاپ آن را ببیند، مجموعه‌ای است که کیارستمی از سال 92 در گزینش و طراحی صفحات آن کار می‌کرد و درباره‌ی تنهایی در شعر شاعران کلاسیک و معاصر است. این کتاب توسط نشر نظر چاپ شده است.

کلام آخر

کیارستمی در طول سال‌های زندگی‌اش در آثار سینمایی،عکاسی و کتاب‌هایش تلاش کرد تا به ما بیاموزد بین نگاه کردن و دیدن تفاوت قائل شویم. او نگاه کردن را کار همه‌ی موجودات هستی می‌دانست اما دیدن را تنها کار انسان می‌دانست. او ما را به چند بار دیدن جهان هستی دعوت می‌کرد. جهانی که با همه‌ی زشتی‌هایش، انسان می‌تواند آن را به بهشتی بی‌بدیل تبدیل نماید.

کتاب شناسی:

- بادوبرگ.نظر

- آتش جزئی ازکلیات شمس.2ج.نظر

- داد از غم تنهایی.نظر

- شب دراشعارشاعران کهن پارسی.شب عاشقان بی دل.نشرنظر

- پنجره روبه حیات.کیارستمی.نشرنظر

- رنگها.کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

- حافظ به روایت عباس کیارستمی.فرزان روز

- مرگ ودیگرهیچ.دست نوشته های عباس کیاررستمی درسررسیدسال1376

- نوعی نگاه.تصویرایران

- سفیدبرفی.خشتی.نشرنظر

- مدادعباس.نظر