احمد شاملو، شاعر رنج و عشق و آزادی
به قلم: هادی خادم الفقراء
احمد شاملو شاعر، داستان‌نویس، منتفد ادبی، مترجم و مبارز سیاسی بود. او شاعری ساختارشکن، منتقدی جریان‌ساز، مترجمی کاربلد و مبارزی چپ‌گرا بود. او یکی از معدود بزرگان ادبیات کشور است که موافقان و مخالفان سفت و سخت دارد. احمدشاملو از جمله نویسندگان و هنرمندانی بود که چه در زمان پهلوی و چه در زمان انقلاب، به سانسور و بایکوت حکومتی دچار شد.
احمد شاملو یکی از پرکارترین نویسندگان ایرانی است. امروزه نمی‌توانید سایت خرید آنلاین کتابی را پیدا کنید که کتابهای شاملو در گنجینه‌اش موجود نباشد. (برای مشاهده و خرید با ارسال رایگانِ آثار موجود شاملو در ساربوک به این لینک مراجعه بفرمایید) در این مقاله نگاهی خواهیم انداخت به آثار و زندگی احمد شاملو، شاعر، منتقد ادبی و مترجم بزرگ ایران.
زمینه و زمانه‌ی شاملو
احمد شاملو 21 آذر ماه 1304 در شهر تهران، خیابان صفی‌علیشاه چشم به جهان گشود. وی پدری نظامی داشت. او که درجه‌دار ارتش بود، ناچاراً به خدمت در شهرهای مختلف اعزام میشد. کودکی شاملو در شهرهایی چون شیراز، اصفهان و آباده گذشت و دبستان را در خاش و زاهدان گذراند.
شاملو کودکیِ رقت‌باری داشته است. تصاویر ثبت شده در ذهن شاملو از دوران کودکی، تنهایی، تنهایی و تنهایی است. شاملو در دوران کودکی‌اش هیچ دوستی پیدا نمی‌کند و همیشه تنها است. خاطرات‌‌اش از کودکی صحنه‌ی شلاق‌خوردن سربازی از دیگر سربازان پادگان است. شاملو چند سال اول مدرسه را کودک تیزهوش و درس خوانی نشان می‌دهد اما در سن ده سالگی شنیدن نوای پیانوی دختران ارمنی همسایه سبب می‌شود شاملو شیفته‌ی هنر شود و درس را فراموش کند.
شاملو استعداد خود را در نوشتن پیدا میکند و شروع به نوشتن میکند. البته شاملو در مدرسه‌ای خاص درس نمی‌خواند و یا معلم ویژ‌ه‌ای ندارد که استعداد او را کشف کند؛ حتی در هنگام نوشتن مورد تمسخر والدین نیز قرار می‌گیرد. غضنفر کارگر خانه حتی بعد از پیدا‌کردن دست نوشته‌های شاملو آن‌ها را به ناظم مدرسه می‌دهد و از او می‌خواهد به درخواست خانواده، شاملو را ادب کند. آن‌چه شاملو را شیفته‌ی ادبیات و مطالعه میکند، حضور مردی به نام میرزا اشرفخان عراقی، پدربزرگ مادری اش است.
میرزا اشرفخان که رئیس شیلات یکی از شهرهای شمالی است برای رسیدگی به اوضاع دخترش به زاهدان می‌رود. او مردی با دیسیپلین و علاقه‌مند به ادبیات روس است. شاملو به‌واسطه‌ی حضور پدربزرگ، با مجله‌ای به نام «افسانه» آشنا می‌شود. در این مجله، شاملو در هر شماره، داستانی از ادبیات روسیه با ترجمه‌ی خانلری می‌خواند و این‌گونه می‌شود که شاملو برای فراموش کردن غم نداشتن پیانو، خود را با ادبیات سرگرم میکند. شاملو 16 ساله است که جنگ جهانی دوم رخ می‌دهد و ایران مورد حمله‌ی متفقین واقع می‌شود. او که در این ایام در گرگان درس می‌خواند و فعالیت‌هایی ضد متفقین انجام می‌دهد، دستگیر و به زندان شوروی در رشت منتقل می‌شود.
شاملو در مصاحبه‌ای که با «بهمن نیرومند» مترجم مقیم آلمان در سال 1988 انجام می‌دهد، درباره‌ی آن دوران اشاره میکند که من از فرمول دشمنِ دشمنِ ما، دوست ماست، تبعیت کردم. برای همین از آن‌جا که روسیه از بالا و انگلیس از جنوب، مدام ایران را اذیت می‌کردند، به این نتیجه رسیدم که آلمان که دشمن روسیه و انگلیس است، پس دوست ما خواهد بود. برای همین فعالیت ضد متفقین انجام دادم.
مدتی بعد شاملو از زندان آزاد می‌شود و به همراه خانواده، راهی ارومیه می‌شود. در ارومیه، شاملو به همراه پدرش توسط فرقه‌ی دموکرات آذربایجان دستگیر و دو ساعت مقابل جوخه‌ی آتش می‌ایستد. اما با فرمان عفوی که به شاملو و پدرش می‌خورد، به زندگی بازمی‌گردد. شاملو بعد از این حادثه راهی تهران می‌شود و در تهران، سرانجام دیپلم خود را می‌گیرد. شاملو در دبیرستان صنعتی، کمی زبان آلمانی یاد می‌گیرد و همین سبب می‌شود تا بعدا در ترجمه از آن کمک بگیرد.
در همین زمان است که احمد شاملو با نیما یوشیج آشنا می‌شود. شاملو که از خواندن شعر نیما به وجد آمده است، نزد او رفته و از نیما می‌خواهد که او را به شاگردی قبول کند. نیما که نوشته‌های شاملو را می‌خواند از استعداد او مطلع می‌شود و او را به عنوان شاگرد خود قبول میکند. رابطه‌ای که تا آخر عمر باقی می‌ماند و شاملو قدم در راهی می‌گذارد که او را یکی از بزرگان ادب فارسی می‌نماید.
(برای مشاهده آثار نیما یوشیج به این لینک مراجعه بفرمایید)
شاملو و آثارش
شاملو 17 سال بیشتر نداشت که نوشتن را آغاز و با مجلاتی چون آتشبار، کبوترِ صلح، مصلحت، پایگاه آزادی همکاری می‌کرد.
اولین اثر شاملو به نام«آهنگ‌های فراموش شده» در سال 1326 چاپ می‌شود؛ زمانی که 22 سال سن دارد و با «اشرف‌الملوک اسلامیه» ازدواج کرده است. شاملو اشعار این کتاب را در زندان رشت سروده است و به اصرار ابراهیم دیلمقانیان که انتشاراتی دارد، کتاب را چاپ میکند. این کتاب مجموعه‌ای از اشعار کوتاه و بلند است و زبان آن نیز تلفیقی و استعاره‌ای به سبک سنتی و نیمایی است.
در سال 1327 شاملو در «مجلهی سخن» فعالیت را آغاز میکند. این مجله به سردبیری خانلری، تلاش میکند از شعر نیمایی دفاع کند و اشعار نیمایی را که منتقدان زیادی دارد به چاپ برساند. اما عمر فعالیت شاملو در این مجله به بیشتر از پنج شماره نمی‌رسد.
شاملو در سال 1329 داستان «زن، پشت در مفرغی» را نوشت. این داستان اگر‌چه یک داستان سورئال و بازگوی زمانه‌ی شاملو بود، اما هیچ‌گاه مورد توجه قرار نگرفت. شاملو در این سال مقدمه‌ا‌ی بر منظومه‌ی «افسانه‌ی نیما» به درخواست او می‌نویسد، که یکی از شاهکارهای نیما یوشیج و در مجموعه اشعار نیما یوشیج که توسط انتشارات نگاه چاپ شده است، وجود دارد. شما می‌توانید این کتاب را با ارسال کاملا رایگان از سایت ساربوک سفارش دهید.
شاملو در سال 1330 به مدت سه سال سردبیر «مجله خواندنی‌ها» شد. مجلهی خواندنی‌ها که پیش از آن مجله‌ای زرد بود، با حضور شاملو وزن خاصی پیدا کرد و مجلهی انتقادیِ آن روزگار شد. در همین سال، شاملو «مجموعهی قطع‌نامه» را چاپ میکند.
«قطع‌نامه» در سال 1330 با مقدمه‌ی «فریدون رهنما» چاپ گردید. رهنما در این مقدمه به‌نوعی، مرزبندی شعر نیمایی و شعر سپید شاملو در این مجموعه را بیان کرده بود. مقدمه‌ی رهنما به نوعی انتقاد از نیما نیز محسوب میشد که همین سبب شده بود، نیما از دست شاملو که به‌نوعی شاگرد خلف او بود، عصبانی شود.
شاملو در سال 1331 رایزن فرهنگی ایران در سفارت مجارستان می‌شود.
کودتای 28 مرداد 1332 و فضای بسته‌ی آن زمان، شاملو را نیز گرفتار کرد. شاملو که بعد از کودتا به عضویت حزب توده درآمده بود با دستگیری مرتضی کیوان و پیدا شدن آثاری چون «طلا در لجن» نزد او، تحت تعقیب ساواک قرار گرفت؛ هر‌چند قبل از آن ساواک، مجموعه شعر «آهن و احساس» را در چاپخانه سوزانده بود.
(یکی از بهترین مجموعه ها در مورد مرتضی کیوان را شاهرخ مسکوب گرد آوری نموده است.)
شاملو در زندان با افرادی چون اخوان، سایه و مرتضی کیوان هم‌بند شد. در مصاحبه‌ای که شاملو درباره این دوره انجام می‌دهد، عنوان می‌دارد که به‌دلیل آن‌که حزب توده، او و دوستانش را در زندان رها کرد، از حزب جدا شد. یکی از حاشیه‌های بزرگ شاملو، ادعاهایی در مورد احتمال خیانت او و لو دادن اعضای حرب توده در زندان است.
شاملو در سال 1333 بعد از گذشت یک سال و بعد از اعدام مرتضی کیوان از زندان آزاد شد. شاملو در این سال رمان‌های «کشیش» نوشته‌ی بئاتریس بِک ،»برزخ» اثر ژان روورزی و «خزه» اثر هربر لوپوزیه را ترجمه و چاپ کرد.
«مجلهی بامشاد» مجلهی دیگری بود که در سال 1335 شاملو در آن مشغول به‌کار شد. شاملو در این مجله که بعد از حسین رازی، سردبیری آن را قبول کرده بود، دست به نوآوری ژورنالیستی زد و مجله‌ای عوامانه را به مجله‌ای نیمه‌روشنفکرانه تبدیل کرد. در این سال است که شاملو از همسرش جدا می‌شود.
در سال 1336 شاملو کتاب «هوای تازه» را چاپ میکند. شاملو این مجموعه را با امضای الف.بامداد منتشر میکند. شاملو در این کتاب به نوعی شعر سپید را پایه‌گذاری میکند و برخلاف نیما که در اشعارش وزن عروضی را رعایت می‌کرد، تعهدی به وزن نداشته و شعر سپید را به نام خود ثبت میکند.
شاملو در این سال بار دیگر چند ماهی را در زندان سپری میکند، اما این بار نه به‌دلیل سیاسی، بلکه به‌خاطر نپرداختن نفقه‌ی همسرش که او را رها کرده است. شاملو همچنین با طوسی حائری در این سال ازدواج میکند
سال 1337 شاملو رمان «پابرهنه‌ها» را چاپ میکند. همچنین نمایشنامه‌ی «عروسی خون» را برای هفته نامه‌ی «آشنا» ترجمه میکند.
شاملو سال 1338 برای اولین‌بار فعالیت سینمایی انجام می‌دهد و «فیلم مستند سیستان» به سفارش یک کمپانی ایتالیایی را می‌سازد. همچنین یک کتاب برای کودکان به نام «قصه‌ی خروس زری پیرهن پری» را می‌نویسد که با تصویرسازی فرشید مثقالی همراه می‌شود.
در سال 1339 شاملو به‌همراه سهراب سپهری و هادی شفائیه، «اداره‌ی سمعی و بصری وزارت کشاورزی» را پایه‌گذاری می‌نماید. مجموعهی « باغ آینه» یکی دیگر از کتابهایی است که شاملو در این سال چاپ میکند.
شاملو در سال 1340 وارد مجموعهی «کتاب هفته» می‌شود و36 شماره در این مجموعه کار میکند. او در این مجله با «مرتضی ممیز» آشنا می‌شود و ترجمه‌ی «گیل‌گمش» قدیمی‌ترین منظومه‌ی حماسی جهان، توسط شاملو برای اولین بار در این مجله چاپ می‌شودو با گرافیک و تصویرسازی مرتضی ممیز همراه می‌گردد. این اثر در سال 1372 توسط نشر چشمه چاپ شده است که آن را نیز می‌توانید با خرید اینترنتی و ارسال رایگان از سایت ساربوک دریافت نمایید.
شاملو تا سال42 فعالیت به‌خصوصی ندارد، به‌غیر از آن‌که به‌شکل رسمی از بانو اسلامیه جدا می‌شود و با آیدا سرکسیان آشنا می‌شود. شاملو در سال 42 «رمان خزه» را ترجمه و چاپ میکند.
سال 43، شاملو با آیدا ازدواج میکند، ازدواجی که تا آخر عمر در کنار پایدار است. دو کتاب «آیدا در آینه» و «لحظه‌ها و همیشه‌ها» در این سال چاپ می‌شود.
سال 44 شاملو مجموعهی «آیدا، درخت، خنجر و خاطره» را به چاپ رساند. شاملو در سال 1345 درباره‌ی این کتاب و نقش آیدا در پیدایش این مجموعه اشعار طی مصاحبه‌ای با مجلهی فردوسی می‌گوید: تا بدان اندازه که می‌نویسم، هرچه می‌نویسم، به‌خاطر اوست. من بوسیله‌ی آیدا، آن انسانی را که هرگز در درون خودم پیدا نکرده بودم، پیدا کردم.
شاملو در این سال «رمان 81940» نوشته‌ی آلبر شمبون نویسند‌ه‌ی فرانسوی را ترجمه و منتشر میکند.
در سال 1345 شاملو سال پرکاری را می‌گذارند؛ از سردبیری «مجلهی بارو» که یک مجلهی سینمایی است و بعد از سه شماره با تهدید ساواک تعطیل شد، تا شرکت در شب شعر در آمریکا و دانشگاه شیراز که شاملو مجموعه اشعار خود را در این محافل می‌خواند. شاملو در این سال یک مجموعهی تلویزیونی برای کودکان با نام «قصه‌های مادربزرگ» نیز برای تلویزیون می‌سازد. همچنین مجموعهی «شعر ققنوس در باران» را به چاپ می‌رساند.
سال 46 شاملو، 90 شماره با «مجلهی خوشه» همکاری میکند وبخشی به نام هوای تازه را اداره میکند. او همچنین سه اثرِ ویژه‌ی کودکان را ترجمه میکند که هیچ‌گاه چاپ نمی‌شود. ساواک در این سال به او اجازه نمی‌دهد تا شب شعرش را در دانشگاه برگزارکند.
شاملو در سال ،47 کتاب «عروسی خون» را که قبلا در مجلات منتشر کرده بود، به چاپ می‌رساند. همچنین دو اثر ویژه کودکان به نام‌های «پریا» و «هفت کلاغون» را منتشر میکند.
در سال 47 شاملو پژوهش در مورد حافظ را آغاز میکند. پژوهش شاملو درباره‌ی حافظ و چاپ مقاله‌ای در همین موضوع، منتقدان زیادی را علیه شاملو برانگیخت که شاید خاص‌ترین آن‌ها مرتضی مطهری بود که جوابیه‌ای تند بر علیه وی نوشت.
شاملو سال 48 به مدت سه سال در تلویزیون ایران استخدام می‌شود و در نگارش فیلم‌نامه‌ی «باد جن» با ناصر تقوایی همکاری میکند.
سال 49 شاملو مجموعهی شعر «شکفتن در مه» را چاپ میکند.
سال 50 شاملو به فرهنگستان ادب فارسی دعوت می‌شود تا درباره‌ی «کتاب کوچه حرف آ» بحثی را ارائه نماید.
سال 51 «کتاب دماغ» با طرح‌های مرتضی ممیز توسط شاملو چاپ می‌شود. همچنین جایزه‌ی فروغ فرخزاد نیز در این سال نصیب شاملو می‌شود. خوانش غزلیات حافظ که همراه با موسیقی «فریدون شهبازیان» است در همین سال انجام می‌شود، خوانشی متفاوت و متضاد با آن‌چه ادبا تا آن روز داشته‌اند.
شاملو در سال 52 چند ترجمه و یک کتاب شعر را چاپ میکند. مجموعه شعر «ابراهیم در آتش» و رمان «مرگ، کسب و کار من است»، از مهمترین آثار شاملو در این سالها است.
«دو هزار هایکو»، « هم‌چون کوچه‌یی بی‌انتها» و مجموعه داستان «زهرخند»، از دیگر آثار شاملو در این سال است.
شاملو از سال 53 تا 56 اثر جدیدی را چاپ نمی‌کند، اما فعالیت‌هایی چون سرپرستی دانشگاه بوعلی را قبول میکند. در سال 56 کتاب «دشنه در دیس» را چاپ میکند. در همین سال او در اعتراض به خفقان رژیم، کشور را به مقصد آمریکا ترک میکند.
سال 57 همزمان با انقلاب به ایران باز می‌گردد و به عنوان یکی از اعضاء هیات دبیران کانون نویسندگان انتخاب می‌شود.
سال 58 شاملو مجددا سردبیری «کتاب جمعه» را قبول میکند و ترجمه‌ی شاهکار آنتوان دوسنت اگزوپری «شازده کوچولو» را به چاپ می‌رساند.
سال 59 نوار صوتی «کاشفان فروتن شوکران» را منتشر میکند. اما تیغ سانسور در این سال بر گردن شاملو می‌نشیند. «کاشفان فروتن شوکران 2» اجازه‌ی چاپ پیدا نمی‌کند و «کتاب جمعه» نیز توقیف می‌شود. شاملو چند اثر دیگر نیز در این سال چاپ میکند که مجموعه شعرهای لورکا مهمترینِ آن‌ها است.
سال 60 چند مجموعه نوارصوتی دیگر روانه‌ی بازار میکند که مشهورترین آن «خروس زری» است.
سال 61 شاملو «کتاب کوچه حرف الف» را در سه دفتر چاپ میکند. اما توزیع کتاب سوم به‌دلیل سانسور در انبار نشر مازیار می‌ماند و اجازه‌ی توزیع پیدا نمی‌کند. وی همچنین در این سال، کتاب «حافظ شیراز به روایت شاملو» را با مقدمه‌ی مرتضی مطهری چاپ میکند.
در این سال چاپ تمام آثارشاملو متوقف می‌شود و عملا شاملو اثر مکتوبی دیگر در ایران تا سال 63 منتشر نمی‌کند. شاملو در این سالها تلاش میکند چاپ آثارش را به بنیادی خاص برساند، اما موفق نمی‌شود و با ایجاد بنیاد شاملو موافقت نمی‌شود. شاملو تا سال 1370 که مجددا به ایران برمی‌گردد، مشغول مصاحبه، سخنرانی و ترجمه‌ی کتاب «دن آرام» است. او در آلمان مجموعه اشعار خود را در دو جلد به چاپ می‌رساند.
در سال 71 شاملو «مدایح بی‌صله» را در سوئد چاپ میکند.
سال 72 شاملو گزینه اشعاری در انتشارات مروارید چاپ میکند.
سال 73 شاملو با نشر ماهور همکاری میکند و مجموعهی ده نوار صوتی از اشعار خود را منتشر میکند.
سال 75 شاملو به دلیل بیماری دیابت دو بار تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد و در سال 76 پای راست خود را از دست می‌دهد، اما هم‌چنان مشغول فعالیت است. در این سال« دفتر پنجم کتاب کوچه» چاپ می‌شود و کتاب «در جدال با خاموشی» که گزیده‌ای از اشعارش است را نیز به چاپ می‌رساند.
سال 77 «کتاب کوچه جلدهای اول دوم وسوم حرف ب» چاپ می‌شود.
سال 79 شاملو کتاب کوچه حرف ت را چاپ میکند. مجموعه اشعار «حدیث بی‌قراری ماهان» که منتخب اشعار او است در همین سال چاپ می‌شود.
ترجمه‌ی سه نمایشنامه‌ی لورکا و چاپ رمان «دن آرام» در این سال به پایان می‌رسد و شاملو در ششم مرداد 1379 در یک عصر تابستانی دیده از جهان فرو می‌بندد.
کلام پایانی
شاملو پرحاشیه‌ترین شاعر و هنرمند معاصر ایرانی است. او روح سرکشی داشت. قواعد را تاب نمی‌آورد و همیشه در حال نوآوری بود. او به اصل کار خود که زدودن غبار توهم از دیدگان ایرانیان بود، اصرار داشت. همین می‌شود که چه در زمان زنده بودنش و چه در زمان بعد از مرگش، گاه قدیس و گاه کافر خوانده شود.
از اخوان که به نقل از شفیعی کدکنی، تالی شعر شاملو را فاسد می دانست تا خود شفیعی کدکنی که میراث شاملو را فساد انگیز می‌داند که این خود سبب می‌شود عده‌ی زیادی بدون شناخت ازشعر، ساحت آن را از آلوده کنند.
(برای مطالعه‌ی مقاله‌ای مفصل درباره‌ی شفیعی کدکنی به این لینک مراجعه بفرمایید)
همین چندسال قبل مهدی یزدانی خرم با انتشار سندی که نشان می‌داد شاملو یک خانه از هویدا دریافت کرده است، جنجال به‌پا کرد.
(همچنین برای شناخت مهدی یزدانی خرم و کتابها و نظرات جنجالی اش این لینک را حتماً مشاهده بفرمایید)
برای مریدان شاملو که اعتقاد داشتند احمد شاملو سالها بدون چشم‌داشت به دولتها و حکومت‌ها، تنها با حق‌التالیف روزگار گذرانده است، این مطلب گران آمد. یا مستندی که در سالهای گذشته درباره‌ی شاملو پخش شد که او را مهره‌ی ساواک می‌دانست. شاملو هر چه بود و هر چه نیست، یک ویژگی منحصر به فرد داشت و آن تکان دادن ستون‌های ساختمان هزار ساله‌ی ادبیات بود و عمق بخشیدن به نوآوری و تجددخواهی و تعهد جویی هنرمند در ادبیات فارسی.
در پایان لیست کتابهای احمد شاملو که در حال حاضر در بازار نشر چاپ می‌شود خدمتتان ارائه می‌شود.
