به بهانه بزرگداشت عطار نیشابوری
به قلم: مریم عسگری
فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق عطار کَدکَنی نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری بنا به روایاتی در سال 553 ه. ق. در کدکن زاده شد و در سال ۶27 ه. ق. در شادیاخ نیشابور درگذشت. وی یکی از عارفان و شاعران بزرگ ایرانی در پایان سده‌ی ششم و آغاز سده‌ی هفتم است. نام او «محمّد»، لقبش «فریدالدّین» و کنیه‌اش «ابوحامد» بود و در شعرهایش بیشتر عطّار و گاهی نیز فرید تخلص کرده‌است. نام پدر عطّار ابراهیم کدکنی و نام مادرش رابعه بود.
به گفته‌ی دکتر شفیعی کدکنی زندگی عطار نسبت شاعران و عارفان دیگر ایرانی در ابری از ابهام نهفته مانده است. و تاریخ منسوب به تولد و وفات او به درستی روشن نیست اما تقریباً با اطینان می‌توان گفت نیشابوری بوده است. از وی چند کتاب به نظم و یک کتاب به نثر باقی مانده است. دکتر شفیعی کدکنی عنوان می‌کند که:
«نه استادان او، نه معاشرانش و نه سلسله‌ی مشایخ او در تصوّف، هیچ کدام به قطع روشن نیست. از سفرهای احتمالی او هیچ آگاهی نداریم و از زندگی شخصی و فردی او و زن و فرزند و پدر و مادر و خویشان او هم اطلاع قطعی وجود ندارد. در این باب هر چه گفته شده است غالباً احتمالات و افسانه‌ها بوده است و شاید همین پوشیده ماندن در ابر ابهام، خود یکی از دلایل تبلور شخصیت او باشد که مثل دیگر قدیسان عالم در فاصله‌ی حقیقت و رؤیا و افسانه و واقعیت در نوسان باشد. اگر این «افسانه‌گون» بودن، در «قدیس‌وارگیِ» عطار تأثیری داشته، در متهم کردن او و آلودن نامش به شعرهای بسیار سُست و ناتندرست و ذهنیتی بیمارگونه و مالیخولیایی نیز بی‌تأثیر نبوده است. زیرا، در این هفت قرنی که از روزگار حیات او می‌گذرد، مجموعه‌ی گوناگونی از شعرهای سست و بیمارگونه به نام او برساخته شده است که جدا کردن حقیقت وجودی عطار از آن یاوه‌ها کار آسانی نیست. بنابراین جویندگان زندگی‌نامه‌ی عطار همیشه نسبت این مشکل اساسی باید آگاهی داشته باشند.»
آثار عطار نیشابوری علاوه بر دیوان و مجموعه‌ی رباعیات (یا همان مختارنامه)، چهار منظومه است که خود عطار در مقدمه‌ی «مختارنامه» که در آخرین مراحل عمر خویش آن را تدوین کرده است، این گونه از آن‌ها نام می‌برد:
«چون سلطنت «خسرونامه» در عالم ظاهر گشت و اسرار «اسرارنامه» منتشر شد و زبان مرغان «طیورنامه» ناطقه‌ی ارواح را به محل کشف رسید و سوز مصیبتِ «مصیبت‌نامه» از حد و غایت درگذشت و دیوانِ «دیوان» ساختن تمام داشته آمد و «جواهرنامه» و «شرح‌القلب» (که هر دو منظوم بودند) از سر سودا نامنظوم ماند که خرق و غسلی بدان راه یافت...»
معرفی کوتاهی از آثار عطار نیشابوری به روایت و استدلال دکتر شفیعی کدکنی:
- خسرونامه یا الاهی نامه:
امروز تقریباً بسیاری از اهل تحقیق این نظریه را پذیرفته‌اند که «الاهی‌نامه»ی موجود به نام عطار همان «خسرونامه»ی اوست و خسرونامه (یا گل و هرمز) که به نام او چاپ شده از شاعری دیگر است که مدت‌ها پس از عطار میزیسته و به شدت تحت تأثیر عقاید ابن‌عربی بوده است و احتمالاً در قرن هشتم. مهم‌ترین دلیل این که «خسرونامه»ی واقعی همان «الاهی‌نامه»ی موجود است این که موضوع آن خلیفه‌ای است و پسرانش و به تعبیر عطار شاهزادگان (خسرو=خلیفه) و دیگر این که در دو جا از مقدمه‌ی مختارنامه که عطار آثار خویش را به دقت نام می‌برد از خسرونامه یاد می‌کند نه الاهی‌نامه.
- منطق‌الطیر یا مقامات طیور:
یکی از برجسته‌ترین آثار عرفانی در ادبیات جهان است که توصیفی است از سفر مرغان به سوی سیمرغ و ماجراهایی که در این راه بر ایشان گذشته و دشواری‌های راه ایشان و انصراف بعضی از ایشان و هلاک شدن گروهی و سرانجام رسیدن «سی مرغ» از آن جمع انبوه به زیارت «سیمرغ». در این منظومه لطیف‌ترین بیان ممکن از رابطه‌ی حق و خلق و دشواری‌های راه سلوک عرضه شده است.
- اسرارنامه:
منظومه‌ای است مشتمل بر حکایات کوتاه عرفانی که در چند باب تدوین شده است.
- مصیبت‌نامه:
شاید بعد از منطق‌الطیر مهم‌ترین منظومه‌ی عطار باشد و به لحاظ پختگی فکر و تنوع اندیشه‌ها در کمال اهمیت است و ظاهراً به لحاظ تاریخی آخرین منظومه‌ی عطار به شمار می‌آید.
- دیوان عطار:
دیوان غزلیات و قصاید عطار نیز یکی از متداول‌ترین دیوانهای شعر پارسی است که از همان قرن هفتم مورد علاقه و شوق دوستداران شعر عرفانی فارسی بوده است.
به لحاظ تاریخی، شعر عطار بعد از شعر سنائی دومین اوج شعر عرفانی فارسی است و پس از عطار بلندترین قله‌ی شعر عرفانی، جلال‌الدین مولوی است.
- مختارنامه:
مجموعه‌ی رباعیات عطار است، مشتمل بر حدود دوهزار و سیصد رباعی؛ و عطار خود در اواخر عمر آن‌ها را در پنجاه باب تدوین کرده و مقدمه‌ای به نثر نیز در آغاز آن قرار داده است.
- تذکرة اولیاء:
کتابی که در ادبیات منثور عرفانی گل سرسبد تمام آثار است. نه در فارسی مانندی برای آن می‌توان یافت و نه در عربی.
جز آن چهار منظومه (منطق الطیر، الاهی‌نامه، اسرارنامه و مصیبت‌نامه) و دیوان مختارنامه و کتاب تذکرةاولیا، هیچ اثر دیگری از عطار نیست و تمام منظومه‌های ناتندرستی که به اسم بلبل‌نامه، بیسرنامه، پسرنامه، حیدری‌نامه، پندنامه، جوهرالذات، حلاج‌نامه، سیاه‌نامه، اشترنامه، لسان‌الغیب، مظهرالذات، معراج‌نامه، مفتاح‌الفتوح، نزهت‌نامه، وصلت‌نامه، هیلاج‌نامه، وجود دارد، هیچ کدام از آثار او نیست.
شعر عطار در نگاه نخستین، گاه، خواننده را می‌رماند اما شکیبایی و قدری آمادگی روحی لازم است تا به درون این باغ راه پیدا کنیم.
شعر زیر از منطق‌الطیر عطار انتخاب شده است:
کرد از دیوانهای مردی سؤال
کاین دو عالم چیست با چندین خیال؟
گفت کاین هر دو جهان بالا و پست
قطره‌ای آب است نه نیست و نه هست
گشت اول قطره‌ای آب آشکار
قطره‌ای آب است با چندین نگار
هر نگاری کان بود بر روی آب
گر همه زآهن بود گردد خراب
هیچ جیزی نیست زآهن سخت‌تر
هم بنا بر آب دارد، در نگر
هر چه را بنیاد بر آبی بود
گر همه آتش بود خوابی بود
کس ندیده‌ست آب هرگز پایدار
کی بود بر آب بنیاد استوار؟
در صورتی که تمایل به تهیه این اثر دارید، برای خرید آنلاین اینجا کلیک کنید.