دو قرن سکوت: سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی در دو قرن اول اسلام

دو قرن سکوت، عنوان اثری به قلم عبدالحسین زرین‌کوب در ارتباط با سرگذشت ایران در دو قرن اول بعد از تسلط اعراب به کشور است. این اثر نخستین‌بار در قالب پاورقی در نشریه مهرگان منتشر شد اما با گذشت اندک زمانی برای اولین بار به سال 1330 چاپ می‌شود با گذشت زمان کمی از چاپ اول اثر به سرعت نایاب می‌شود زرین‌کوب جوان به تجدید چاپ رضایت نمی‌دهد و پیرو انتقادات بی‌شمار وارده بر چاپ نخست معتقد است اثر باید اصلاح شود. با گذشت 5 سال از چاپ اول چاپ بعدی با اصلاحات دکتر زرین‌کوب روانه بازار می‌شود این در حالی بود که وی ضمن اثر علل کاستی‌های چاپ قبلی را نشات گرفته از جوانی و تعصب خویش بر می‌شمارد. با وقوع انقلاب جلوی چاپ اثر گرفته می‌شود. نهایتا بیست سال بعد از انقلاب «دو قرن سکوت» دوباره مجوز چاپ می‌گیرد و این درحالی است که در ابتدای آن نقد شهید مطهری بر اثر در قالب پاره‌ای از کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام درج گردیده است که در جریان آن به برخی از تحلیل‌های زرین‌کوب پاسخ داده شده است. هرچند زرین کوب به سال 1348 با انتشار کتاب کارنامه اسلام از بسیاری از مواضع ملی‌گرایانه خود در کتاب دو قرن سکوت عقب کشید و آن‌ها را نفی کرد همواره آثار دو قرن سکوت در میان جریان فکری دانشجویان و روشنفکران باقی ماند که این موجب گردید حتی پس از تغییر موضع وی کتاب‌های زیادی در نقد مستقیم یا تلویحی دو قرن سکوت نگاشته شود.

شجاع‌الدین شفا با طرح تغییر جهت عبدالحسین زرین کوب در کارنامه اسلام نسبت به دو قرن سکوت او را به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» متهم می‌کند. در برابر این اندیشه، فرهاد بهبهانی این نقد را منصفانه نمی‌خواند و می‌نویسد:

حال اگر مرحوم زرین کوب بعد از نگارش دو قرن سکوت به اشتباهی از جانب خود پی برده و خبر بی‌پایه به فنا رفتن کتابخانه‌های ایران توسط اعراب را در کتاب بعدی خود به نام کارنامه اسلام تصحیح کرده است باید شماتت شود؟ چه دلیلی برای این تکذیب هست جز آنکه واقعاً خود آن مرحوم متوجه خطایی در کار خود شده بود؟ مگر هر کسی سخن خود را در جهتی که ما دوست نداریم عوض کرد به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» رفته است؟ وجدان طبیعی انسانی برای کسانی که اشتباهات خود را اعتراف می‌کند احترام قایل است.

در بخش‌هایی از این اثر چنین نگاشته شده است:

«شک نیست که در هجوم تازیان، بسیاری از کتاب‌ها و کتابخانه‌های ایران دستخوش آسیب فنا گشته است. این دعوی را از تاریخ‌ها می‌توان حجّت آورد و قرائن بسیار نیز از خارج آن را تأیید می‌کند. با این همه بعضی از اهل تحقیق در این باب تردید دارند و این تردید چه لازم است؟! برای عرب که جز قرآن هیچ سخن را قدر نمی‌دانست کتاب‌هایی که از آن مجوس بود و البته نزد وی دست‌کم مایه ضلال بود چه فایده داشت که به حفظ آنها عنایت کند؟ در آیین مسلمانان آن روزگار آشنایی به خط و کتابت بسیار نادر بود و پیداست که چنین قومی تا چه حد می‌توانست به کتاب و کتابخانه علاقه داشته باشد. تمام قراین و شواهد نشان می‌دهد که عرب از کتاب‌هایی نظیر آنچه امروز از ادب پهلوی باقی مانده است فایده‌ای نمی‌برده در این صورت جای شک نیست که در آن‌گونه کتاب‌ها به دیده حرمت و تکریم نمی‌دیده است… نام بسیاری از کتاب‌های عهد ساسانی در کتاب‌ها مانده است که نام و نشانی از آنها باقی نیست… پیداست که محیط مسلمانی برای وجود و بقای چنین کتاب‌ها مناسب نبوده است و سبب نابودی آن کتاب‌ها نیز همین است. باری از همهٔ قراین پیداست که در حمله اعراب بسیاری از کتاب‌های ایرانیان، از میان رفته است».