امیرجلال الدین اعلم

امیرجلال‌الدین اعلم، سال 1320 در تهران چشم به جهان گشود. دوران ابتدایی را در مدرسه «مسعود سعد» و دوره‌ی دبیرستان را در مدرسه «ادیب» گذراند.

امیرجلال‌الدین اعلم، سال 1320 در تهران چشم به جهان گشود. دوران ابتدایی را در مدرسه «مسعود سعد» و دوره‌ی دبیرستان را در مدرسه «ادیب» گذراند. امیرجلال‌الدین اعلم برحسب علاقه‌اش، در انتخاب رشته‌ی دانشگاهی، رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی را انتخاب کرد و در دانشگاه تهران پذیرفته شد. جلال‌الدین جوان در طول تحصیل در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران از محضر برجسته‌ترین اساتیدِ زبان انگلیسی و ادبیات و زبان شناسی، بهره برد و همزمان به یادگیری زبان فرانسه نیز روی آورد و به آن مسلط شد.

امیرجلال‌الدین اعلم در دوران دانشجویی، کم و بیش به ترجمه‌ی مقاله و متونی از زبان انگلیسی به فارسی دست زد، اما ورود او به دنیای حرفه‌ای ترجمه به سال 1348 برمی‌گردد. اعلم بیست و هشت ساله بود که به عنوان ویراستار در موسسه انتشارات فرانکلین، بزرگ‌ترین و موفق‌ترین موسسه انتشاراتی در آن دوره، مشغول به کار شد. جلال‌الدین اعلم از این فرصت استفاده می‌کند و به ترجمه‌ی کتاب‌هایی در زمینه‌ی ادبیات و نقد ادبی دست می‌زند. اولین کتابِ ترجمه‌ی او با عنوان «فرانتس کافکا» در سال 1351 منتشر می‌شود. کتابی درباره‌ی زندگی و اندیشه‌ی کافکا به قلم والتر زوکِل، که انتخاب آن برای ترجمه به فارسی، نشان از علاقه‌ی اعلم به کافکا و آثار او دارد (چند سال بعد خواهیم دید، به سراغ ترجمه‌ی آثار این نویسنده بزرگ آلمانی می‌رود). اعلم، بیست و چهار سال بعد، این کتاب را با افزودنِ دو داستان کوتاهِ «پزشک دهکده» و «داوری» و با نامِ جدیدِ «سنجش هنر و اندیشه‌ی فرانتس کافکا»، توسط انتشارات علمی فرهنگی تجدید چاپ می‌کند.

ترجمه‌ی مهم بعدیِ جلال‌الدین اعلم کتابی‌ست درباره‌ی نویسنده‌ی روس فئودور داستایوفسکی که با عنوان «فئودور داستایوفسکی» در سال 1354 توسط انتشارات فرانکلین چاپ و منتشر می‌شود. این کتاب نیز بعدها توسط انتشارات علمی و فرهنگی برای دومین بار چاپ می‌شود.

اعلم در سال 1355 از موسسه فرانکلین بیرون آمد و در سِمَتِ ویراستار ارشد، به استخدام انتشارات رادیو و تلویزیون درآمد؛ انتشاراتی که بعد از انقلاب جمهوری اسلامی به «سروش» تغییر نام داد. او تا سال 1375 در این سمت و انتشارات، به عنوان سرویراستار و مشاور فرهنگی فعالیت می‌کرد. اما در کنار اینها، به ترجمه‌ی کتاب نیز مشغول بود و پس از بازنشستگیِ نسبی‌اش از این سِمَت‌ها وقت بیشتری برای پیگیریِ مترجمی پیدا کرد (او تا سال‌های آخر عمر به صورت نیمه‌وقت به همکاری با انتشارات سروش ادامه داد). ترجمه‌های اعلم به طور کلی به حوزه‌های ادبیات داستانی و فلسفه مربوط است.

مهم‌ترین ترجمه‌های اعلم در دنیای داستان و رمان، برگردانِ فارسیِ آثاری چون «تهوع» و «کلمات» از ژان پل سارتر، «بیگانه» آلبر کامو، و «قصر»، «محاکمه»، «نامه به پدر» از کافکا هستند. جلال‌الدین اعلم حدود دو دهه بعد از انتشار کتاب «فرانتس کافکا» به سراغ ترجمه‌ی داستان‌های این نویسنده رفت. در واقع، پیش از این ترجمه‌ی آنها را انجام داده و برای انتشار به ناشر سپرده بود، اما برگه‌های دست‌نویسِ ترجمه‌ی او گم شده و از بین رفته بود. چنین شد که بعد از بیست سال، در سال 1370، رمان «قصر» برای نخستین بار به فارسی ترجمه و منتشر شد. سه سال بعد نیز رمان «محاکمه» توسط نشر نیلوفر چاپ شد. در سال‌های بعد، اعلم با ترجمه‌ی کتاب‌های «مجموعه داستان‌ها» و «نامه به پدر: همراه با تمثیلها و لغزواره‌ها»، فرصتی برای خوانندگان آثارِ کافکا فراهم آورد تا بتوانند مجموعه آثار مطرح این نویسنده را بخوانند و درباره‌ی آن بحث کنند. او در سال 1377 به ترجمه‌ی رمان مشابه دیگری که فضایی نزدیک به آثار کافکا دارد دست زد، «بیگانه» اثر آلبر کامو. و پس از آن به سراغِ رأسِ سوم این مثلث، یعنی ژان پل سارتر، رفت. ترجمه‌ی اعلم از رمان «تهوع» تا سال‌ها تنها ترجمه‌ی موجود از این اثرِ سارتر بود. با نگاهی به این انتخاب‌های امیرجلال‌الدین اعلم برای ترجمه، به علاقه‌ی او به فلسفه و به ویژه فلسفه‌ی قرن بیستم، می‌توان پی برد.

دومین حوزه‌ی آثار ترجمه‌ای اعلم مربوط به فلسفه و تاریخ آن است. او از اواخر دهه‌ی هفتاد با ترجمه‌ی جلد پنجم از «تاریخ فلسفه کاپلستون»، علاقه‌ و مهارتش را در ترجمه متون فلسفی نشان داد. در دهه‌ی هشتاد مجموعه‌ی دو جلدی «جامعه باز و دشمنان آن» نوشته‌ی کارل پوپر را ترجمه و منتشر کرد و پس از آن «دانشنامه ملخص فلسفه و فیلسوفان غرب: فیلسوفان یونان و روم» را با همکاری انتشارات امیرکبیر وارد دنیای ترجمه‌ی فارسی کرد.

ترجمه‌های جلال‌الدین اعلم، اغلب از ترجمه‌های معتبر هستند، چه در ادبیات داستانی و چه در فلسفه. به گفته‌ی خودِ او، ترجمه‌ی خوب سه رکن اساسی دارد: دقیق و امین، روان و فهم‌پذیر بودن.

دقیق و امین به این معنا که، مطلب در زبان مبدأ درست فهمیده شود و بدون کم و زیاد به زبان مقصد منتقل شود. تسلط بر زبانِ مبدأ، لازمه‌ی این مورد است. همچنانکه برای روان و گویا بودنِ ترجمه، تسلط به زبان مقصد ضروری است. به عقیده‌ی اعلم، واژگان، اصطلاحات و عناصرِ زبانیِ متنِ مبدأ باید به طبیعی‌ترین و گویاترین حالت در زبان مقصد بدل شود. مثلاً به جای تعبیرات و مفاهیم زبانِ مبدأ، باید تعبیرات و مفاهیم هم‌معنا در زبان مقصد به کار گرفته شود؛ مثل معادل یابیِ ضرب‌المثل‌ها میان زبان مقصد و زبان مبدأ. او همچنین معتقد است که برای رسیدن به ترجمه‌ی روان، مهم‌تر آن است که ساختار نحوی زبانِ مبدأ به قالب ساختار نحوی زبان مقصد دربیاید. اگر این مهم به دست نیاید، خواننده به طور ناخودآگاه ساختار نحویِ غیرِ فارسی را حس می‌کند و ارتباط با متن برای او سخت خواهد شد. این مترجم، شرطِ فهم‌پذیر بودنِ ترجمه را نیز حاصل اثرگذاریِ دو شرطِ اول و دوم بر یکدیگر، می‌داند.

اما در نظرِ اعلم، این سه مورد به متن مربوط هستند. در حالی که در ترجمه، شخصِ مترجم نقش غیرقابل انکاری است. به نظر او، علاقه و اشتیاقِ مترجم به متنی که در حال ترجمه‌اش است و نیز علاقه و تسلطش بر زبان مبدأ و مقصد شرط اساسی‌تر در شکل‌گیری یک ترجمه‌ی خوب است. انس، الفت و وجود اندیشه‌ و احساس مشترک میان مترجم و نویسنده، در درک و دریافتِ مترجم از متن و توانایی ذهنیِ او در برگرداندن به زبان مقصد، تاثیر بسیاری دارد. توأم با اینها، تجربه‌ی مداومِ کشمکش با متن اصلی و ترجمه‌، ویژگیِ دیگری است که از دیدگانِ اعلم دور نمانده است. اعلم بخشی از اندیشه‌ها و تجربه‌هایش در کارِ مترجمی را در کتابی با عنوان «درباره‌ی ویرایش و ترجمه» در اوایل دهه‌ی نود گردآوری و تألیف کرده است که خواندن آن چشم‌اندازی به دیدگاه او باز می‌کند.

جلال‌الدین اعلم در دوم خردادماه 1396، پس از پنج دهه فعالیت ادبی و فرهنگی، بر اثر بیماری، چشم از جهان فروبست.