برگی تازه از تاریخ شفاهی ایران
به قلم: حسین باغ شیخی
در میان منابع تاریخی، روایت افراد از حوادث و رویدادها، کمترین ارزش ارجاع را دارد. در واقع از آن‌جا که خاطرات، به‌ویژه آنان که بعدا به نگارش درمی‌آید، تحت تأثیر مستقیم حالات و روحیات راوی است، کمتر می‌توان به آن اعتماد کرد. با این‌همه، تاریخ شفاهی، تکه‌هایی از پازل تاریخ است به‌ویژه در کشوری که سنت تاریخ‌نگاری چندان ستبری ندارد، هنوز از انتشار اسناد ابا وجود دارد و هنوز از آزادکردن منابعی چون کتب و نشریات و فیلم‌ها و اصوات و... خودداری می‌شود.
در این شرایط، پژوهندگان و البته علاقه‌مندان به تاریخ، چاره‌ای ندارند جز آن‌که خاطرات افراد مختلف را بخوانند، آنان را کنار هم بچینند و از تواتر و تکرار، «واقعیت» را متوجه شوند و از اختلاف روایات، شرایط آن روزگار خاص را تحلیل کنند. به این ترتیب «خاطرات» در تاریخ‌نگاری ایرانی اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. واقعا اگر نصرالله انتظام، خاطره نمی‌نوشت، روزهای دربار در شهریور 1320 را چگونه می‌دانستیم؟ خاطرات مصدق، چقدر کمک کرده که بدانیم پیرمرد در حال مبارزه با استبداد و استعمار، دغدغه‌اش آشتی‌دادن دوستانش بوده. روزنوشت‌های اسدالله علم اگر نبود، خودکامگی فزاینده محمدرضا را چگونه متوجه می‌شدیم؟ و...از این منظر، باید کوشش‌های حسین دهباشی را در تدوین خاطرات عده‌ای از رجال و دولت‌مردان دوره پهلوی ستود. اوخاطراتی را جان داده که بخشی دیگر از تاریکی‌های تاریخی دوره پهلوی را برای ما روشن می‌کند.
- حکمت و سیاست اولین جلد از مجموعه تاریخ شفاهی است که دربردارنده خاطرات دکتر سیدحسین نصر است. یکی از فرازهای مهم این کتاب، جایی است که ابهامات درباره همکاری نصر با دفتر فرح پهلوی مطرح می‌شود. نصر می‌گوید: «اولا سی درصد نیت من در پذیرش ریاست دفتر شهبانو به‌خاطر همین پل‌بودن و یک رابطه‌ای که علما به آن اعتماد دارند، بود. هفتاد درصدش به دلیل فرهنگی بود. بیشتر نهادهای فرهنگی ایران زیر نظر دفتر شهبانو بود.» و بعد توضیح می‌دهد که چرا تصمیم گرفته به آن دفتر برود، چه کارهایی انجام داده، چه مشکلاتی داشته، شاه چه نقطه نظراتی داشته و... نصر در همین فراز درباره ایده «سلطنت اسلامی» سخن می‌گوید. در این کتاب می‌توان نقطه‌نظرات نصر را درباره بسیاری از افراد مهم تاریخ معاصر دید؛ از آیت‌الله خمینی گرفته تا جلال آل‌آحمد، از رنه گنون فرانسوی گرفته تا فتح‌الله گولن ترک، از احمد فردید گرفته تا محمد مجتهدشبستری.
- فرماندهی و نافرمانی دومین جلد است. این کتاب مهم است چون از معدود خاطراتی است که راوی‌اش ساختار ارتش را از نزدیک می‌شناخته. دهباشی به سراغ سپهبد خلبان شاپور آذربرزین رفته است. آذربرزین معاون عملیات و جانشین فرماندهی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی بود؛ از معدود امرای ارتش که پس از انقلاب زنده ماند. و سخنانی کمتر شنیده‌شده گفته است. مثلا درباره شهید فکوری بگوید: «...خیلی هم دوستش داشتم. این افسر را حتی فرمانده گردان هم نکردند. افسری بود که در تمام مدت خدمتش هیچ‌وقت تملق فرمانده را نگفته بود. متکی به کارش بود، من خیلی او را دوست داشتم و همیشه سر او دعوا داشتم که داشتند او را عقب می‌انداختند، به تعدادی از هم‌دوره‌ای‌هایش درجه دادند، به او ندادند...»
- آیندگان و روندگان برگ سوم است. یکی از جالب‌ترین شخصیت‌های دوره پهلوی، بی‌شک داریوش همایون است. همایون که بود؟ چگونه مدارج ترقی را طی کرد؟ فاصله بین سومکا تا رستاخیز را چطور پیمود؟ چه ویژگی‌هایی داشت که هویدا را جذب می‌کرد؟ فاصله شعارهایش در آیندگان با عملکردش در وزارت اطلاعات چگونه قابل توضیح است؟ پاسخ این پرسش‌ها را در کتاب «آیندگان و روندگان» می‌توان یافت. همایونی که از خودش راضی است: «بر روی هم که نگاه می‌کنم، نه، آن‌جور ناراضی نیستم از زندگی. فکر می‌کنم که در حدی که برای من امکان داشته است، حالا نه کاملا ولی در حدودی که برای من امکان داشته است، کارهایی که می‌خواستم انجام دادم...»
- اقتصاد و امنیت برگ چهارم ازاین مجموعه است. اگر بتوان پنج دلیل اصلی برای سقوط رژیم پهلوی برشمرد، قطعا یکیشان وضعیت اقتصادی، احساس فزونی‌یابنده فقر و فساد و تبعیض در دهه پایانی عمر آن رژیم بود و این عجیب است چون اقتصاد ایران در یک دهه قبل از آن، عملکردی درخشان و حیرت‌انگیز داشت. این‌جاست که خاطرات دکتر علینقی عالیخانی، وزیر اقتصاد در بیشتر سال‌های دهه 40، خواندنی و جذاب می‌شود. دوست صمیمی وزیر دربار پهلوی، داستان‌های خواندنی‌ای دارد، نه فقط از وزارت‌خانه‌های اقتصاد و نفت و صنایع و کشاورزی یا سازمان برنامه و بانک مرکزی و اتاق بازرگانی که از بحران آذربایجان، نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، کودتای 28 مرداد، دانشگاه و ساختار آموزش و...
تا امروز، همین چهار جلد از پروژه تدوین «تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر» توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر شده است. مثل همیشه فروشگاه ساربوک شعبه تلگرافخانه مامن مناسبی برای دریافت کتاب و تنفس در اتمسفر منزه فرهنگ وکتاب است.
برای تهیه غیر حضوری این مجموعه ارزشمند اینجا کلیلک کنید.